آیا حریم نخستین مسجد اسلامی ایران می شکند؟

شهر و مجموعه کهن استخر یکی از بلندآوازه ترین جایگاه های تاریخی ایران است که به دلیل همجواری با مجموعه های بزرگی همچون تخت جمشید و نقش رستم کمتر به عموم شناسانده شده است.

شاید بارزترین اهمیت استخر (علاوه بر اینکه جزیی از اجزای یکی از بزرگ ترین مجموعه های باستانی ایران است) این باشد که خاستگاه یکی از بزرگ ترین حکومت های دنیای باستان، یعنی شاهنشاهی ساسانی به شمار می رود.

اگرچه ۳۰۰ سال پیش، نخستین سیاحان اروپایی از این شهر کهن نام برده اند، اما هنوز پژوهش های جامع و کاملی در باب چند و چون این مجموعه کهن صورت نگرفته است. با این وصف، امروزه می دانیم که این شهر در دوره هخامنشی و پس از آن و سپس دوره ساسانی و سده های آغازین اسلامی اهمیت ویژه یی داشته است.

شهر استخر متمایل به رشته کوه مهر و در جهت جنوبی رود پلوار (که با گذر از دره بلاغی، سد سیوند بر آن بسته شده و طی ماه های گذشته هیاهوی بسیاری برانگیخت) قرار گرفته است. نقش رستم در دو کیلومتری شمال غربی تخت جمشید در ۸ کیلومتری جنوب غربی، و تخت گوهر در نزدیکی نقش رجب نیز در دو کیلومتری غرب آن قرار دارد.

نخستین توصیف از شهر استخر را همچنان که گفته شد قریب ۳۰۰ سال پیش، جان استرویس جهانگرد انگلیسی در سال ۱۶۷۲ ثبت کرده است. پس از وی سیاحان و محققانی همچون کرپورتر، ریچ، تکسیه، جیمز موریه، سر ویلیام اوزلی، فلاندن و کست، ارنست هرتسفلد، اریخ اشمیت، دونالد ویتکامب و… درباره این مجموعه مهم باستانی قلمفرسایی کرده یا تصاویری از خود به جا گذاشته اند.

ارنست هرتسفلد در آغاز دهه ۱۹۳۰ میلادی مسجد آغاز اسلامی این شهر را از حجاب خاک به در آورد و پژوهش های درخشانی را درباره آن به انجام رساند. پس از وی اریک اشمیت کاوش های استخر را در نیمه دوم دهه ۱۹۳۰ ادامه داد. اشمیت اعتراف می کند که تشخیص باقی مانده های شهر اولیه استخر به دلیل همپوشانی استقرار در دوره های بعد بسیار دشوار است و نیاز به کاری گسترده و وقت گیر و دقیق دارد.

دونالد ویتکامب از دیگر پژوهشگرانی است که درباره استخر قلمفرسایی کرده است. وی بر این باور است که مسجد استخر نخستین مسجد ساخته شده در ایران است. به باور وی مسجد استخر توسط زیاد بن ابیه طی زمان فرمانداری اش در استخر در فاصله سال های ۶۵۹-۶۶۲ م بنیاد نهاده شده است و بنابراین باید به عنوان نخستین مسجد ساخته شده در ایران یعنی پیش از مساجد سیراف و شوش مطرح شود.

Image پژوهشگر دیگری به نام لیونل بی یر این فرض را پیش می نهد که ساختار اولیه بنای این مسجد به پیش از اسلام باز می گردد و مربوط به آتشکده بزرگی در دوره ساسانی است که کرتیر موبد بزرگ آن هنگام، ریاست آن را برعهده داشته است.

بنا به کاوش های ارنست هرتسفلد و پژوهش های سایر محققان و همچنین آگاهی های برخاسته از متون مورخان و جغرافی نویسان مسلمان، پلان مسجد تا اندازه زیادی برای ما شناخته شده است. رونق و آبادانی و اهمیت این شهر به آن پایه بوده که در اغلب متون کهن جغرافیایی و تاریخی سده های نخست اسلامی درباره این شهر سخن رانده شده است.

از جمله شگفتی های این مسجد این است که به عنوان نماد شهر، تداوم سلوک معنوی ایرانیان را طی قریب به هزار سال به نمایش می گذارد؛ چنان که بر مبنای اقوال مندرج در متون تاریخی، این شهر دارای یکی از مهم ترین معابد ناهید بوده است. یافته های دیگر نیز بر وجود آتشکده صحه می گذارند و بالاخره در آغاز حضور و ظهور اسلام نیز مسجد شهر ایجاد شده است.

متاسفانه پس از اشمیت، یعنی از ۷۰ سال پیش تاکنون، پرونده کاوش های جدی و گسترده در استخر بسته شد و چنان پژوهش هایی دیگر به دست فراموشی سپرده شد. ویتکامب نیز که در سال های اخیر چندین بار اظهار علاقه کرده تا کاوش ها و پژوهش های استخر را از سر گیرد، ناکام مانده است. امروزه دانسته های ما از پیش از دوره ساسانی و به ویژه دوره هخامنشی استخر بسیار ناچیز است. همچنین آگاهی های درستی از محدوده گسترش شهر و وسعت حقیقی آن وجود ندارد.

امروزه تنها می توان تصور کرد که هسته اصلی شهر در دوره هخامنشی شکل گرفته، و در دوره های بعد از هخامنشی رشد کرده و در اوایل دوره ساسانی به بااهمیت ترین شهر ایالت فارس مبدل می شود و در سده های آغازین دوره اسلامی همزمان با گسترش شهر شیراز موقعیت خود را از دست می دهد.

دکتر کامیار عبدی به بهترین شیوه، موقعیت محیطی این مجموعه بزرگ را که شهر استخر نیز در میان آن قرار دارد چنین بیان می کند؛
«هنگامی که موقعیت آثار و محوطه های عیلامی، هخامنشی، ساسانی و اسلامی دشت مرودشت همچون تخت جمشید، تخت گوهر، نقش رستم و نقش رجب را که در مربعی ۵ در ۵ کیلومتری قرار گرفته اند مرور کنیم، درمی یابیم که این مجموعه کهن ارتباط زنجیره واری دارد و بسان یک «پازل تاریخی»، همچون مجموعه بازار و میدان نقش جهان اصفهان در ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر است اما چون زمان بسیاری بر آن گذشته، روابط میان مجموعه به سادگی قابل شناسایی و ردگیری نیست و نیازمند انجام پژوهش های دقیق و گسترده است.

نقش برجسته عیلامی نقش رستم، مجموعه آثار تخت جمشید، بنای ناتمام تخت گوهر، آرامگاه های شاهنشاهان بزرگ هخامنشی و نقوش برجسته شاهنشاهان ساسانی در نقش رستم (که خود کوهی مقدس است) و آثار ساسانی- اسلامی شهر استخر، همه از وجود تحرک و جنب و جوش فراوان در دوره های عیلامی، هخامنشی، ساسانی و اسلامی در این مربع ۵ در ۵ کیلومتر حکایت دارند.»

متاسفانه به رغم آنکه همه گونه شواهد اعم از شواهد تاریخی و باستان شناسی در باب اهمیت این مربع ۵ در ۵ کیلومتری وجود دارد و بررسی های باستان شناسی ماه های اخیر در این محدوده (آثار و محوطه های پارینه سنگی، نقش برجسته عیلامی، اثر رنگ روی آرامگاه های هخامنشی، قبور کوه رحمت) همچنان از بکر بودن آن حکایت دارد، قرار است راه آهن اصفهان-فارس از میان این مجموعه منحصر به فرد تاریخ بشری بگذرد و به بهانه فراهم آوردن امکان دسترسی خوب برای گردشگری، «چشم انداز فرهنگی» و شرعی و عرفی و رسمی آن را نقض کند.

شهرام زارع
باستان شناس و سردبیر مجله باستان پژوه