نظارت و ارزیابی چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟
مفهوم نظارت و ارزیابی چیست؟
نظارت و ارزیابی دو تکنیک برای ارزیابی نتایج یک برنامه یا یک پروژه هستند. نظارت، فرآیند جمع آوری اطلاعات در مورد یک برنامه یا کنترل پروژه است. این فرآیند شامل جمع آوری داده ها، نظارت بر پیشرفت و ردیابی شاخص‌های کلیدی عملکرد است. از سوی دیگر، ارزیابی، فرآیند ارزیابی اثربخشی یک برنامه یا یک پروژه است. این فرآیند شامل جمع آوری، تجزیه و تحلیل و تفسیر داده‌ها است.
تاکنون تعریف استاندارد و جامعى از ‘ارزیابی‘ ارائه نشده است. مطالعاتى که در این زمینه انجام شده است، از حیث جامع بودن، روش‌شناسى‌ها و تجزیه و تحلیل داده‌ها متفاوت هستند.
به‌عنوان مثال، داى (۱۹۹۲) بررسى جالب و دقیقى در مورد ارزیابى سیاست‌ها به‌عمل آورده است، اما کار وى جامع نیست. بنابر نظر داى (۱۹۹۲:۳۵۴) ‘ارزیابى سیاست‌ها عبارت است از بررسى نتایج و پیامدهاى اجراء سیاست‌هاى کلان و آگاهى از آنها’ . وى سپس تفاوت میان ارزیابى سیاست‌ها و ارزیابى برنامه را ذکر مى‌کند.
‘ارزیابى برنامه عبارت است از ارزیابى جامع و دقیق نظام تحت بررسی’ (۱۹۹۲:۳۵۴).
تعریف داى جامع نبوده و نظام سیاسى را نادیده مى‌انگارد (مدل جنکینز ۱۹۷۸ را ملاحظه کنید).
واژه ‘ارزیابی‘ نیازمند تعریفى دقیق است. براى بسیارى از صاحب‌نظران غیرحرفه‌ای، ارزیابى تلویحاً به معناى مراجعه به معیارهاى اقتصادى است، در حلى که ‘ارزیابى از فرآیندى تشکیل مى‌شود که براى تعیین اولویت‌ها اجراء مى‌شود’ (هال ۱۹۸۲:۲۸۸). این تعریف، از دو بعد قابل تأمل است:
تعریف‌هاى دیگرى که از ارزیابى ارائه شده است، آن را به ‘بررسى آنچه که بعد از اجراء سیاست‌ها روى داده است’ محدود کرده‌اند (نظیر تعریفى که داى ارائه کرده است). اما دلیلى وجود ندارد که نتوان فرآیند ارزیابى را قبل از اجراء سیاست‌ها، انجام داد.
به‌عنوان مثال، سیاست‌ها را قبل از قطعى شدن، مى‌توان به شکل پیشنهاد به دیگران عرضه کرده و واکنش آنها را مورد ارزیابى قرار داد. در دو مرحلهٔ طراحى برنامه‌ها و انتخاب، مى‌توان زمان ارزیابى را مشخص کرد (هال و مک آرتور ۱۹۹۳)؛تعریفى که هال (۱۹۸۲) از ارزیابى ارائه مى‌کند.
بر این نکته تأکید مى‌کند که ‘ارزیابى تنها انجام پاره‌اى عملیات ارزیابى صحیح و بدون اشتباه از نظر فنى نیست، بلکه در مرحلهٔ ارزیابى باید نحوهٔ به کارگیرى نتایج حاصل از ارزیابى نیز مشخص شود’ (هاگ‌وود و گان ۱۹۸۴:۲۲۰).
ارزیابی نتیجه گیری است. نظارت یک پروسه دوام دار است ولی ارزیابی بعد از یک دوره معین میشود. نظارت عملیه دوام دار درجریان پروسه است ولی ارزیابی درختم پروسه صورت میگیرد. نظارت در جریان کار و ارزیابی در انجام کار صورت میگیرد.
بنابراین، در ارزیابى سیاست‌هاى جهانگردى باید به سه پرسش پاسخ داد:
- چه فرد یا افرادى درخواسته‌اند که ارزیابى صورت گیرد؟
- چرا چنین درخواستى کرده‌اند؟
- شیوهٔ طراحى و توسعهٔ سیاست‌ها، محتواى آنها، شیوهٔ اجراء آنها و آثار و نتایج آنها چگونه است؟
با توجه به اهداف این مبحث، ارزیابى سیاست‌ها این‌گونه تعریف مى‌شود: ارزیابى سیاست‌هاى جهانگردى فعالیتى است که براى جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل و تفسیر اطلاعات مربوط به: نیاز به طراحى و تدوین سیاست‌ها، اجراء آنها و نتایج و دستاوردهاى آنها طراحى مى‌شود.
ارزیابى به چند منظور انجام مى‌شود:
- تأمین مقاصد سیاسی، ادارى و مدیریتی
- برنامه‌ریزى و طراحى و تدوین سیاست‌ها
- توجیه مالى سیاست‌ها (روسى ۱۹۷۹).
بنابراین براى اجراء موفق فرآیند ارزیابى سیاست‌ها، باید:
- هدف و قلمرو سیاست‌ها، مشخص شوند.
- کلیه تصمیم‌ها و اقدامات انجام شده در فرآیند سیاستگذارى مشخص شده و ثبت و ضبط شوند.
- نتایج، آثار و واکنش افراد و گروه‌هائى که از اجراى سیاست‌ها به نحوى متأثر مى‌شوند شناسائى شده و دقیقاً مورد بررسى قرار گیرند.
نقش ارزیابى و نظارت بر فرآیند سیاست گذارى جهانگردى
- ارزیابى میزان نیاز بخش جهانگردى به مشارکت حکومت.
- تبیین و آشکار نمودن نقایص موجود در سیاست‌ها و اصلاح سیاست‌ها.
- ارائهٔ کمک‌هاى عملى و نظرى به تصمیم‌گیران و سیاستگذاران، به‌ویژه هنگام ایجاد تغییر در شیوهٔ اجراء سیاست‌ها و اولویت‌هاى سیاست‌ها.
- مشخص نمودن و آثار سیاست‌ها.
- اندازه‌گیرى اثربخشى سیاست‌هاى جهانگردى از حیث منابع مالى و انسانى و اندازه‌گیرى هزینه‌هاى این سیاست‌ها.
- تهیه گزارش‌هاى دقیق در مورد شیوهٔ تخصیص، توزیع و و توزیع مجدد منابع.
- ارائهٔ ادلهٔ نمادین (براى نمایش آنچه که در حال انجام و اجراء است).
- ارائهٔ ادلهٔ سیاسى.
نظارت مستمر بر فرآیند سیاستگذارى جهانگردى مشخص مى‌کند که کجا و چه زمان اقدامات و فعالیت‌هاى مقامات دولتى از چارچوب‌هاى مشخص شده، خارج شده‌اند.
همچنین نظارت مستمر مشخص مى‌کند که سیاست‌ها چه زمانى دیگر نمى‌توانند اهداف مورد نظر را تأمین کنند. ممکن است بعد از ارزیابی، به این نتیجه برسیم که سیاست‌ها اشتباه هستند.
البته شاید این نتیجه‌گیرى هم گمراه‌کننده باشد (هاگ‌وود و گان ۱۹۸۴:۲۲۰). شکست یا موفقیت سیاست‌ها معلول عوامل مختلفى است؛ مثلاً طرح کلى سیاست‌ها (بیان آرمان‌ها، مقاصد و اهداف به شکلى نامشخص)، اجراء نادرست سیاست‌ها و عوامل پیش بینى نشده.
هنگامى که ارزیابى سیاست‌ها سخن به میان مى‌آید، این پرسش‌ها مطرح مى‌شوند: چه چیزى را باید ارزیابى کرد؟ با توجه به محدودیت منابع، چه زمان باید ارزیابى را اجراء کرد؟ بسیارى از سیاست‌ها وسیع بوده و کشف و شناسائى آثار آنها دشوار است.
روسىیه (۱۹۷۹) در ارزیابى سیاست‌هاى جهانگردى به چهار نکتهٔٔ مهم اشاره مى‌کند که از آنها مى‌توان بهره گرفت (پل ۱۹۹۲:۴۳) :
دولت براى حل مشکلات، در فرآیند ارزیابى و نظارت مشارکت مى‌کند؛
- با توجه به نیاز روزافزون به اطلاعاتى در مورد سیاستگذارى و به‌ویژه در مورد مسائل چون روند پیشرفت‌ها، طرح‌ها و سیاست‌ها، باید شیوهٔ اجراى فعالیت‌هاى ارزیابى و نظارت مشخص شود؛
- دستا‌وردها و نتایج حاصل از اجراء سیاست‌ها باید مشخص شوند؛
- کارآئى سیاست‌هاى جهانگردى و هزینه‌هاى فرصت این سیاست‌ها باید مشخص شود. بنابراین در طراحى سیاست‌هاى جهانگردى در آینده،باید چهار نکتهٔ فوق‌الذکر را مورد توجه قرار داد تا هم حکومت‌ها بتوانند از نظر مالى پاسخگو باشند و هم منافع و هزینه‌هاى اجراء این سیاست‌ها ارزیابى شوند.
- البته ارزیابى جامع از سیاست‌هاى جهانگردى به‌ندرت امکان‌پذیر است، زیرا رقابت بر سر دریافت کمک‌هاى مالى دولت بسیار شدید است، بنابراین بودجه کمى به فعالیت ارزیابى سیاست‌هاى کلان و جهانگردى تخصیص داده مى‌شود. همچنین دیوان‌سالاران بیشتر بر تصمیم‌گیرى‌هاى روزمره تمرکز مى‌کنند تا بر طراحى استراتژى‌ها.
بنابراین، هنگام مطالعهٔ ارزیابى سیاست‌ها:
باید دو تفاوت را مدنظر قرار داد. اولین تفاوت، تفاوت موجود بین ارزیابى جامع – Comprehensive evaluation، و ارزیابى سطحى -Non-comprehensive evaluation، است.
در ارزیابى جامع، به چهار نکته‌اى که اشاره شد دقیقاً توجه مى‌شود. اما به‌دلیل هزینه‌هاى بالاى این نوع ارزیابى‌ها، بیشتر ارزیابى‌ها، سطحى است.
دومین تفاوت، تفاوت موجود بین ارزیابى تکوینى (مرحله‌اى) – Formative evaluation و ارزیابى پایانى (تراکمى – Summative evaluation)، است.
ارزیابى تکوینى براى انجام دقیق ارزیابى و بررسى اجزاء سیاست‌ها به‌منظور نقش آنها در آثار کلى انجام مى‌شود. ارزیابى پایانى براى کمک به تصمیم‌گیرى در مورد ادامه، توقف، پذیرش یا رد سیاست‌ها انجام مى‌شود.
