درس سیزدهم تفکر و سواد رسانه‌ای کلاس دهم | مخاطب فعّال یا منفعل !

درس سیزدهم تفکر و سواد رسانه‌ای کلاس دهم | مخاطب فعّال یا منفعل !

آیا مفهوم مخاطب با روند توسعۀ رسانه‌ها تغییر کرده است؟ شاید شما نیز به این موضوع اندیشیده باشید که در دوران رسانه‌های یک سویه، یک فرستندۀ پیام (تولیدکننده) و یک گیرندۀ پیام (مصرف کننده) وجود داشت. امّا با ظهور رسانه‌های دوسویه (تعاملی)، مفهوم خطیِ فرستنده گیرنده به مفهوم دایره‌ای و پیچیده‌ای تبدیل شده است؛ به عنوان مثال شما در شبکه‌های اجتماعی در آنِ واحد هم فرستنده‌اید و هم گیرنده؛ هم تولیدکننده‌اید و هم مصرف کننده.

گفت‌وگوی کلاسی (صفحهٔ ۱۰۵ کتاب درسی)

ابتدا جدول خودارزیابی زیر را به طور فردی تکمیل کنید.

اکنون امتیازهای خود را محاسبه، و براساس امتیاز کل، جایگاه خود را روی بردار زیر مشخّص کنید.

سپس نتایج را با دیگر هم کلاسی‌های خود مقایسه کنید. گزاره‌های جدول، نشانه‌های مخاطب فعّال در استفاده از رسانه‌ها است. هر چه امتیاز کل شما به عدد 45 نزدیک‌تر باشد، شما مخاطب فعّال‌تری در استفاده از رسانه‌ها هستید و برعکس، هر چه به عدد صفر نزدیک‌تر باشد، شما مخاطب منفعل‌تری در استفاده از رسانه‌ها به شمار می‌روید. ویژگی‌های مندرج در جدول، شامل گزینشگری، نفع گرایی یا سودمندی، هدفمندی، مشارکت و درگیری و مقاومت، خصوصیاتی است که صاحب نظران از آنها به عنوان ویژگی‌های مخاطبان فعّال نام می‌برند. اکنون دربارۀ پرسش‌های زیر گفت‌وگو کنید. با استفاده از محتوای جدول صفحات 105 و 106 بگویید مخاطب فعّال با مخاطب منفعل در مصرف رسانه‌ای، چه تفاوتی دارد؟ ویدئوی مخاطب فعّال یا منفعل را ببینید و تحلیل کنید. با توجّه به اینکه شما در کاربری رسانه‌های دوسویه، نقش نشر و بازنشر پیام را دارید در این فضا چه ویژگی‌هایی باید داشته باشید که فعّال به شمار آیید؟ جدول صفحۀ بعد برخی از نشانگرهای افراد فعّال در نشر و بازنشر پیام را نشان می‌دهد. جدول را به طور فردی تکمیل و امتیازهای خود را با دیگران مقایسه کنید.

یک پیام در بستر مجموعه‌ای از متن، زیرمتن و فرامتن، قابل فهم و تفسیر است. خاطرتان هست که در فصل اوّل دربارۀ «پیام همبرگری» صحبت کردیم؟ در این درس، یک بار دیگر از دید مخاطب شناسی آن مفهوم را مرور می‌کنیم.

متن

پژوهشگران رسانه در ابتدا اعتقاد داشتند که رسانه‌ها مثل تفنگی که «گلولهٔ جادویی» شلیک می‌کند، بر مخاطب تأثیر قوی، فوری و مستقیم دارند و مخاطب کاملاً منفعل است و بدون هیچ مقاومتی در برابر این گلوله به مردن محکوم است! الان سال‌ها از این فرضیهٔ غلط گذشته و اثبات شده که تشخیص اثر پیام، بسیار پیچیده‌تر از اینها است ولی هنوز هستند آنهایی که تمامی متن‌های رسانه‌ای را با چوب گلولۀ جادویی می‌رانند! باید دقّت کرد که هر چند «متنِ» تولید رسانه‌ای برای همۀ مخاطبان یکسان است، مخاطبان ممکن است بر اساس دانش قبلی، تجربیات، ارزش‌ها و عقاید خود، برداشت و تفسیر متفاوتی از پیام برای خود ایجاد کنند که الزاما همۀ این تفسیرها، درست نیست.

فعّالیت گروهی (صفحهٔ ۱۰۹ کتاب درسی)

تصور شما از یک آدم معلول یا کم توان چیست؟
اگر شما دچار معلولیت بودید چه می‌کردید؟ (مثلاً بر اثر تصادف، دست، پا یا عضو دیگری را از دست داده بودید.)
همان طور که پیش‌تر دیدید، رسانه می‌تواند بر تصویر ما از واقعیات بیرونی تأثیر بگذارد. فیلم «سندان» را تماشا کنید.

زیر متن

در بازی‌های رایانه‌ای کسی از ابتدا به شما نمی‌گوید که بازی قرار است در چه محیطی و با چه کسانی انجام شود. شما از معماری، چگونگی لباس پوشیدن شخصیت‌ها، نوع نوشیدنی‌ها و غذاهایی که مصرف می‌شود، وضعیت طبیعی و جغرافیایی که در بازی بازنمایی شده است و … متوجّه می‌شوید که قرار است بازی در چه شرایط و موقعیتی صورت بگیرد. تا حالا به این دقّت کرده‌اید که با تغییر «زیر متن» یا موقعیت بازی‌ها، چقدر فضا و شرایط و حتّی معنای بازی می‌تواند تغییر کند؟ اگر جای دوست و دشمن عوض شود یا به جای اینکه شما مثلاً به روس‌ها یا اعراب، حمله کنید، با اروپایی‌ها یا امریکایی‌ها درگیر شوید، چه احساس متفاوتی در بازیگران ایجاد می‌شود؟ حتماً شنیده‌اید که «هیچ گربه‌ای برای رضای خدا موش نمی‌گیرد!» طبیعی است که تولید کنندگان محصولات رسانه‌ای هم حاضر نیستند که پول، وقت و تخصصشان را همین طوری توی جوی آب بریزند! آنها حتماً اهداف آشکار و پنهانی دارند که در متن و زیرمتن تولیداتشان، قرار دارد و سعی می‌کنند که بیشترین تأثیر را بر مخاطب بگذارند؛ اما بازی همیشه آن طور که بازی سازان طرّاحی می‌کنند پیش نمی‌رود! چرا که اولاً علاوه بر مفهوم «متن» و «زیر متن»، مفهوم مهم دیگری به نام «فرا متن» داریم و ثانیاً هر چقدر سواد رسانه‌ای مخاطب بیشتر باشد، بیشتر می‌تواند پیام‌های مستقیم و غیرمستقیم رسانه‌ای را درک، خنثی و حتّی به ضد خودش بدل کند.

فرامتن

تفاوت‌های فرهنگی و شناختی را مدنظر قرار دهید؛ نه تنها تولیدات رسانه‌ای که گاهی خود رسانه‌ها نیز در زمان‌ها و مکان‌های متفاوت، معانی و کارکردهایی بعضا متضاد پیدا می‌کنند. یکی از بازاریابان شرکت اریکسون دربارۀ تأثیر اوضاع مختلف فرهنگی اجتماعی بر چگونگی استفاده از تلفن همراه می‌گوید: «تلفن همراه در اروپا، ادامۀ تلفن محسوب می‌شود اما در شرق آسیا به ابزاری برای شبکه‌سازی اجتماعی تبدیل شده است. این نشان می‌دهد که فرهنگ فردگرای اروپایی و فرهنگ جمع گرای شرق آسیا تا چه میزان توانسته است بر کارکردهای تلفن همراه تأثیر بگذارد.» پس گول این تحلیل‌ها را نخورید که اثر یک پیام را در هم هجا و برای همه‌کس شبیه هم نشان می‌دهند و اصلاً به قابلیت و فعّالیت مخاطب از یک سو و اقتضائات فرهنگی و مناسبات اجتماعی از سوی دیگر، توجّه نمی‌کنند. شما به عنوان مخاطب فعّال در تحلیل یک فیلم یا بازی، فراموش نکنید که سازندگان فیلم، حرف‌های آشکار و پنهانی برای گفتن دارند و تلاش می‌کنند که بسیاری از آنها را هنرمندانه زیر پوست متن، در زیرمتن پنهان و جاسازی کنند؛ یادتان باشد شیطان نیز از دو شیوۀ جدّی «استکبار» (خود را بزرگ‌تر از آنچه واقعیت دارد، جلوه دادن) و «تزیین» (زیبا جلوه دادن زشتی‌ها) برای وسوسۀ مخاطب منفعل استفاده می‌کند. اما مواظب باشید آن قدر در تحلیل و نشانه شناسی جزئیات افراط نکنید که از هر چیز با ربط و بی‌ربطی، استنباط‌های عجیب و غریب کنید.
بین مخاطب فعّال و مخاطب منفعل، فرق زیادی هست! مخاطب «فعّال» کسی است که می‌داند، می‌خواهد و می‌تواند که به شکل مناسب و میزان متناسب از رسانه‌ها بهره‌برداری کند، در حالی که مخاطب «منفعل»، بی برنامه، بی قاعده و بیش از حد، همیشه و همه جا حاضر و ناظر است، او امیر رسانه‌ها نیست؛ اسیر دست آنها است!

سه دیدگاه تأثیر رسانه بر مخاطب

در حوزهٔ تأثیر رسانه بر مخاطب می‌توان به سه دیدگاه اشاره کرد. دیدگاه اول، دیدگاه «قدرت نامحدود رسانه‌ها» است که مخاطب را منفعل می‌داند. دیدگاه دوم، دیدگاه «قدرت محدود رسانه‌ها» است که به «مخاطب فعّال» اعتقاد دارد و دیدگاه سوم اعتقاد به «قدرت مشروط رسانه‌ها» دارد.

همان‌ طور که در این درس توضیح داده شد، دیدگاه «مخاطب منفعل» بیان می‌دارد که مردم به آسانی و به طور مستقیم تحت تأثیر رسانه‌ها قرار می‌گیرند. در این دیدگاه، مخاطب منفعل است، سهمی در شکل گیری پیام ندارد، آغوش خود را به روی هر پیام و رسانه‌ای گشوده است و از آن تأثیر می‌پذیرد. در دیدگاه مخاطب فعّال، مخاطب در مقابل پیام‌های رسانه‌ای از خود واکنش نشان می‌دهد و در خصوص چگونگی استفاده از رسانه‌ها تصمیمات فعّال‌تری می‌گیرد و از دریافت کنندۀ منفعل رسانه به مفسر فعّال پیام‌های رسانه‌ای تبدیل می‌شود.

در خصوص دیدگاه قدرت مشروط رسانه‌ها باید گفت: در مقابل دو دیدگاه قبل، باید پذیرفت که وسایل ارتباط جمعی، ابزاری اجتماعی فرهنگی به معنای عالی آن است و از این جهت تأثیرات چشمگیری بر جای می‌گذارد. اما این آثار نه آن چنان است که هیچ محدودیتی نشناسد (دیدگاه اوّل) و نه چنان ناچیز است که هیچ اعتنایی را شایسته نباشد (دیدگاه دوم). باید دید حدود اثربخشی این وسایل چقدر است و در چه محیطی این تأثیرات محدودیت می‌یابد و قابل تقویت است؟

گفت‌وگوی کلاسی (صفحهٔ ۱۱۲ کتاب درسی)

چگونه از مخاطب منفعل به فعّال تبدیل شویم؟
تصویر زیر را در ارتباط مخاطب و رسانه تحلیل کنید.
شما تا چه اندازه با پیام‌های این تصویر موافق هستید؟ چرا؟

عیسی بن مریم (علیه السلام) می‌فرمایند:
«ای بسا حق را از اهل باطل بشنوید، بگیرید و ای بسا باطل را از اهل حق بشنوید، نگیرید. نقدکننده سخن باشید»
(محاسن ج 1، ص 229 ، ح 1)

درست انتخاب کنید

شما در بهره‌مندی از یک رسانه دوئل می‌کنید: وقت (عمر و جوانی) و هزینه (سرمایه و دسترنج) می‌پردازید تا تجربه‌ای مغتنم به دست آورید. حالا آیا هر رسانه ارزشش را دارد که یک بار دیده یا تجربه شود؟ در نقطۀ مقابل آیا حیف نیست که از برخی آثار رسانه‌ای – که حاصل یک عمر اندیشه و خلّقیت سرشار است – مانند کتاب‌های ارزشمند، فیلم‌های فاخر و … بی بهره بمانیم؟

فعّالیت در خانه (صفحهٔ ۱۱۳ کتاب درسی)

اگر شما بخواهید به عنوان یک فرستندۀ پیام، گروهی از افراد را به کتاب خوانی ترغیب کنید، چه گروهی از مخاطبان با چه ویژگی‌هایی (سنی، تحصیلات، جنسیت و …) را انتخاب می‌کنید؟ با امکاناتی که در دسترس دارید، حداقل یک پیام رسانه‌ای در قالب‌های اعلان (پوستر)، فیلم، عکس، شعر، طنز و … برای آنها تولید، و جلسۀ بعد آن را در کلاس ارائه کنید.

آموزش درس 13 کتاب تفکر و سواد رسانه ای