معرفی ارگ بم واقع در شمال شرقی شهر بم
آشنایی و تصاویری از ارگ بم ، را برای شما عزیزان و کاربران محترم مجله دلگرم قرار داده ایم , با مجله دلگرم همراه باشید.
آشنایی و تصاویری از ارگ بم
ارگ بم بزرگترین سازهٔ خشتی در جهان بود که در نزدیکی شهر بم در استان کرمان در جنوب شرقی ایران قرار دارد. در تاریخ ۵ دی ۱۳۸۲، در اثر زلزلهٔ شدیدی که شهر بم و حومهٔ آن را تحت تاثیر قرار داد، ارگ بم تقریباً به طور کامل از بین رفت.
چند روز پس از رخ دادن زمینلرزه، رئیس جمهور وقت ایران محمد خاتمی اعلام کرد که ارگ بازسازی خواهد شد.
«بم و فضای فرهنگی آن» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدهاست. این ارگ عظیم که در مسیر جادهٔ ابریشم قرار دارد سده ۵ پیش از میلاد ساخته شدهاست و تا سال ۱۸۵۰ پس از میلاد نیز همچنان مورد استفاده بود. به طور قطع مشخص نیست چرا پس از آن دیگر مورد استفاده قرار نگرفت.
کل بنا یک دژ بزرگ است که در قلب آن، ارگ واقع شده، اما به دلیل ظاهر پرابهت ارگ، که پر ارتفاعترین قسمت مجموعه نیز به شمار میآمد، کل بنای دژ به عنوان ارگ بم نامیده میشود.
در شمال شرقی شهر بم، بر بالا و دامنه صخره ای عظیم، قلعه ای مستحکم را پی افکنده اند که اهالی محل آن را “ارگ” مینامند که در واقع این بنای سترگ، شهر قدیـم بم است. ارگ بــم و شهـــر آن از جمله قلعههای نظامی بسیار مهم و تاریخی به شمار میرود.
ارگ بم نمونه کاملی از شیوههای معماری ایران است و نمونه هایی از قرنها معماری در آن به چشم میخورد. ارگ بم که بزرگترین مجموعه خشتی جهان است، به شکل قلعههای پرشکوه برفراز تپه ای به ارتفاع 61 متر چونان تاجی مرصع بر سر بناهای تاریخی ایران، درخششی جاودانه دارد.
احتمالا ساکنین قلعه بم معاش خود را از راه کشاورزی و پارچه بافی میگذرانیده اند. پژوهش در نحوه زندگی و تاریخ ارگ احتیاج به یک سری کاوشهای منظم باستان شناسی دارد. ولی آنچه مسلم است سابقه تاریخی ارگ به قبل از اسلام میرسد و در طول تاریخ، ارگ، بارها مورد یورش قرار گرفته و بازسازی شده است.
ارگ بم با این سابقه طولانی تا حدود 180 سال پیش از این، محل سکونت عده ای از اهالی بم بوده و بعد از ترک و نقل مکان مردم، به دست فراموشی سپرده شده است. در این مدت که بیش از 150 سال به طول انجامیده خرابیهای جبران ناپذیری توسط عوامل انسانی و عوامل طبیعی بر پیکره ساختمانها وارد آمده است.
مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه، قریب به 20 هکتار (طول ضلع غربی ارگ 520 و عرض آن 430 متر میباشد) وسعت دارد.
سه سمت قلعه را باغ و خانههای مسکونی و زمینهای کشاورزی محصور نموده و ضلع شمالی در امتداد رودخانه پشت رود قرار گرفته است. این شهر قدیمی از چهار قسمت تشکیل شده و به طـــور کلی شامل خندق گرداگرد حصـار، برجهای دیده بانی، مدخل قدیمی، کوچهها و خانهها میباشد.
از سمت شمال شرقی یک حصار و از طرف جنوب چهارحصار قلعه را در بر میگیرد. دور تا دور قلعه خندقی ژرف وجود دارد که آن را از یورشها مصون میداشته است. در مجموع 38 برج دیده بانی در فواصل معین روی باروها قرار گرفته و آخرین بارو را خندقی عمیق از اطراف جدا مینموده است
. بدون شک ایجاد قلعه ارگ بم بر بلندای تپه ای سنگی باید به دلیل موقعیت سوق الجیشی آن باشد. در میان این شهر، عمارت یا قلعه حاکم نشین بر روی صخره ای طبیعی بنا شده است. عمارت دارای پنج طبقه است که از خشت خام ساخته شده است.
واحدهای شناخته شده گوناگون این بنا به ترتیب عبارتند از: ورودی و محله عام نشین، دروازه دوم و اصطبل، دوازه سوم، سربازخانه و تشکیلات مربوط به آن، ساختمان مرکزی یا حاکم نشین.
واحدهای شناخته شده در عامه نشین عبارتند از: راهرو اصلی (بازار)، مسجد جامع، نمازخانه، حسینیه، کاروانسرا، آب انبار، میدان مدرسه، سابات جهودها، حمام و زورخانه و تعدادی خانههای قدیمی.
در محله عام نشین، خانههای عمومی کنار کوه روی زمین مسطح بنا گردیده و از نظر شهرسازی و تشکیلات زندگی شهری مجموعه کاملی است. برخی از خانههای عام نشین از اهمیت خاصی برخوردارند، زیرا این خانهها شامل بیرونی و اندرونی، بادگیر، ایوان، اتاقهای زمستانی و تابستانی و محلی جهت نگهداری اسب و احشام بوده و داخل حیاط هر خانه چاه آبی در نظر گرفته شده است.
تقریبا بیشتر خانههای عمومی متصل به هم ساخته شده غالب آنها به یکدیگر راه دارند. در بعضی خانهها حمام اختصاصی به چشم میخورد و در تعدادی از آنها اصطبل را جدا از محل زندگی ساخته اند.
تعدادی از خانههای ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربری ستونها دو طبقه ساخته شده اند که این امر نشانگر روند ازدیاد جمعیت در یکی از دورههای گذشته است. در میان خانههای عمومی تضادهایی از نظر وسعت حجم و استقامت مشاهده میشود.
بعد از ورودی، یک راه اصلی تا دروازه دوم کشیده شده، قسمتی از این شاهراه، بازار شهر است که متاسفانه سقفهای بازار منهدم شده و در حال حاضر ستونها و قوسها باقی مانده است.
آثار مغازههای نانوایی، روغنگیری و قفسههای خشتی در بازار، نشانی از رونق گذشته آن میباشد. به موازات شاهراه، دو راه دیگر به دروازه دوم میرسد.
در دوره اسلامی، در ارگ دو مسجد با نامهای مسجد جامع و مسجد حضرت محمد و حسینیه شامل یک صحن، یک ایوان دو طبقه قرینه هم و چند اتاق ساخته شده است. سه منبر خشتی در حسینیه وجود دارد.
زورخانه ارگ به شیوه سایر ورزشگاههای سنتی از چهار ایوان، یک گنبد و گود تشکیل شده است. در ارگ یک کوچه سرپوشیده وجود دارد که به سابات جهودها شهرت دارد.
در محله عامه نشین یک حمام عمومی بوده که براثر بی خبری مردم به منظور استفاده از آجرهای حمام، آن را به کلی منهدم کرده اند. دومین واحد ارگ بعد از دروازه دوم، اصطبل و یک حصار و اطاق هایی برای نگهبانان است.
از دروازه دوم تشکیلات مربوط به حاکم نشین واقع شده که این قسمت از ارگ در شیب و بالای کوه قرار گرفته است که اصطبل، اولین واحد این بخش بوده و در محوطه آن آب انبار و در گوشه جنوب شرقی چاه آب تعبیه شده است.
با توجه به نوشتهها و کتب تاریخی زمان قاجاریه از جمله تاریخ وزیری، دستگیری لطفعلی خان زند و درگیری او با سربازان محمدعلی خان زابلی، در اصطبل اتفاق افتاده است. پس از اصطبل، دروازه سوم، سرباز خانه و خانه رئیس قشون مستقر در ارگ میباشد. در برج جنوب غربی سنگ آسیای بادی دیده میشود.
آسیای ارگ تنها آسیای بادی است که در منطقه بم دیده میشود. این آسیا در دوره قاجاریه ساخته شده است. چاهی عمیق در سربازخانه دیده میشود که اکنون فاقد آب است. از سربازخانه یک راه به طرف منطقه مرکزی قلعه کشیده شده که این راه به حیاط حاکم نشین میپیوندد.
هسته مرکزی یا حاکم نشین ارگ از دو ساختمان به نام چهار فصل و خانه حاکم تشکیل شده است. برج دیده بانی مرکزی، حمام، حوض و چاه آب در این قسمت وجود دارد. آثار مسیر آبی از طرف غرب به سمت شمال و شرق و داخل حصار جنوبی وجود دارد که احتمالا بخشی از قنات به طور مداوم از ارگ میگذشته است.
عمارت چهارفصل، سه طبقه و قصر حکومت بوده و کلیه اوامر و احکام مربوط به شهر و توابع آن در این محل از طرف حاکم صادر میشده است. در کنار عمارت چهارفصل، یک حمام اختصاصی و یک چاه آب دیده میشود. آب آشامیدنی ساکنان ارگ از چاه هایی در حیاط خانهها تامین میشده است.
مصالح عمده بناهای ارگ، خشت خام، ملات، گل رس و کاه و گاه به ندرت در بنای آن سنگ لاشه، آجر و تنه درخت خرما به کار رفته است. ارگ بم تنها یک ورودی دارد که طاق ورودی آن قابل مقایسه با قوسهای دوره ساسانی است و دو برج طرفین و هشتی احتمالا در دوره صفویه به ورودی الحاق شده است. آثار دروازه دیگری در ضلع شمالی ارگ در محلی موسوم به “کت کدم” به چشم میخورد که به ظاهر استفاده چندانی از آن نشده و یا کمی بعد از ایجاد حصار مسدود شده است.
ارگ بم دارای یک راه اصلی از جنوب به طرف حاکم نشین و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقی و غربی است. 60 متر از راه اصلی بازار سرپوشیده بوده و آثار سنگفرش در قسمتهایی از راستهها به چشم میخورد.
از ویژگیهای ارگ بم چهار حصاری است که از سمت جنوب، حاکم نشین را بر میگیرد و اولین حصار مطمئنترین نقطه اتکایی است که مردم را از هجوم مصون میداشته است.
زیرا ارتفاع حصار تا 18 متر میرسد و در فاصله 30 تا 40 متر برجهایی در نظر گرفته شده و پهنای حصار در مردگرد متجاوز از 6 متر است. برجهای دیده بانی در حصار علاوه بر تقویت و استحکام حصار و تسهیل امر دیده بانی، محل استــراحت مامورین و نگهبانان بوده و کنگرهها و ترکشها و برجها در دیده بانی و حراست قلعه نقش ارزنده ای داشته اند. حصار برونی ارگ را خندقی احاطه کرده است.
طی سالهای اخیر ، مرمت و بازسازی ساختمان میرآخور در شمال بنای اصطبل به عنوان دفتر کار مرمت و احیای ارگ ، سرآغازی بود بر فعالیتهای کلان سازمان میراث فرهنگی کشوردر شهرستان بم .
در این رهکذر به مرور بررسی ، خواناسازی و احیای شبکه معابر و بناهای سردروازه ، راسته بازار ، چارسوق ، مسجد جامع ، مجموعه میرزا نعیم ، خانه ساباط ، بناهای پیرامون میدان تکیه ، اصطبل ، مدرسه ، سربازخانه ، خانه رییس قشون ، بخش جنوبی و بخش غربی بارو و برجهای پیرامونی ارگ ، ساختمان گنبد یخدان ، باروی یخچاوون و مسجد حضرت رسول در فضای بیرونی ارگ مرمت و احیا گردید و برای تحقق اهداف از پیش تعریف شده راه اندازی شد و سامان گرفت .
گردآوری: مجله اینترنتی دلگرم