معجزه ای به نام روی ؛ یک عنصر حیاتی

حافظه و هوش
مطالعات بسیاری در جهان نشان داده‌اند که کودکانی که سابقه سوءتغذیه داشته‌‌اند، در مقایسه با آنهایی که این مشکل را ندارند از تست‌های هوش، نمرات کمتری را کسب می‌کنند. “روی” ضروری‌ترین ماده غذایی برای رشد سیستم عصبی مرکزی محسوب می‌شود:

1) آنزیم‌های وابسته به “روی” در رشد مغز دخالت دارند.

۲) پروتئین‌های Zinc-Finger در ساختار مغزی و نوروترانسمیترها شرکت می‌کنند.

۳) نوروترانسمیترهای وابسته به “روی” به عملکرد حافظه در مغز مرتبط می‌شوند.

۴) متالوتیونین-III پروتئینی است که در روی نورون‌ها با روی باند می‌شود. مشکلاتی در تست حافظه و یادگیری در بچه‌های متولد شده از حیوانات با کمبود “روی” کشف شده است.

دوران بــــارداری
چگونگی تغذیه مادر، تعیین‌کننده مهم سلامت نوزاد پس از زایمان و در دوره نوزادی است. برنامه‌های غذایی بسیاری برای پیشگیری از کمبود آهن در دوره بارداری ترتیب داده شده است ولی در مورد عنصر روی که برای بقای مادر و نوزاد بسیار حائز اهمیت است، اصلا برنامه‌ای در نظر گرفته نشده است. معمولا ۸۲ درصد از زنان باردار در بسیاری از نقاط جهان به صورت عادی، جذب “روی” کمی داشته و به احتمال زیاد، از پیامدهای ناشی از کمبود این عنصر، سلامتشان در معرض خطر است. در این شک نیست که میزان “روی” در سرم خون طی دوره بارداری کاهش می‌یابد و تاثیرات دیرهنگام آن، ماه‌ها بعد از تولد به صورت کاهش مصونیت بدن و اختلالاتی در ذهن و یادگیری بروز می‌کند. کمبود “روی” منجر به افزایش خطر مرگ و میر و بیماری‌زایی مادر و نوزاد (به ویژه تا یک ماهگی) می‌شود. میزان عنصر روی در خون زنان با نوزادان سالم و زایمان طبیعی، در دوره بارداری بیشتر از زنانی است که زایمان‌های غیرطبیعی یا نوزادان غیرعادی داشته‌اند. دانشمندان دریافته‌اند که غلظت عنصر روی سرم خون در زنان باردار به خصوص در هفته‌های ۱۲ و ۳۶ بارداری کاهش قابل ملاحظه‌ای دارد. زنانی که مکمل ۴۵ میلی‌گرمی روی را به صورت خوراکی، روزانه از روز اول بارداری تا زایمان استفاده می‌کنند افزایش قابل ملاحظه روی را در سرم خون خود دارند و نوزادانشان بیشترین وزن و کامل‌ترین دوره بارداری را نسبت به دیگر افراد دارا هستند. ثابت شده است که کندی رشد داخل رحمی شدیدا به کاهش روی مادر وابسته است. ممکن است مکمل روی، برای زنانی که در معرض خطر زایمان نوزادان زودرس هستند، مفید باشد.
پیامدهای ناشی از کمبود روی در مادر
سقط جنین خود به خود، نقص عضو مادرزادی، وزن کم در زمان تولد به علت نقصان در رشد داخل رحمی، زایمان دیر یا زودهنگام، طولانی شدن یا بی‌اثر بودن مرحله اول زایمان‌، طولانی شدن مرحله دوم زایمان، پارگی زودهنگام غشاها.

دوران کــودکــی
در شیرخوارانی که وزن هنگام تولدشان پایین است (کمتر از ۵/۲ کیلوگرم) اختلال پاسخ‌های ایمنی و افزایش بروز عفونت مشخص گردیده است. در شیرخواران نارس تجویز مکمل روی موجب تشدید پاسخ‌های ایمنی و کاهش میزان عفونت گردید. کمبود روی در میان کودکان سبب ایجاد پیامدهای جدی برای سلامتی آنان نظیر به تاخیر افتادن رشد، افزایش بیماری‌های عفونی و اختلال در عملکرد شناختی (یادگیری) می‌گردد. چون “روی” نقش اصلی بر سیستم ایمنی و سلامتی دارد، کمبود آن در کودکان ممکن است یکی از علل ناشناخته کاهش اثر واکسن باشد.

دوران شــیردهــی
میزان نیاز به این عنصر در طول این دوره بسیار زیاد است. تقریبا میزان جذب عنصر روی در طی شیردهی به دو برابر افزایش می‌یابد که در پاسخ به تقاضا، برای تولید شیر صورت می‌گیرد. آغوز که از لحاظ روی و پروتئین غنی است، کم‌کم با شیر جایگزین می‌شود. با ادامه شیردهی افزایش تدریجی در تولید شیر و کاهش در غلظت روی صورت می‌گیرد. نیاز محاسبه شده برای بقاء و دفع روی از طریق ادرار و عرق و برای جذب، در دختران تقریبا ۱۰ درصد کمتر است. این کشف می‌تواند تفاوت‌های جنسی مشاهده شده را در رشد نوزادان و در پاسخ به مکمل‌های خوراکی روی نشان دهد. اگرچه شیر مادر به‌ندرت در شرایطی سبب دریافت ناکافی روی می‌شود، چندین گزارش متعدد از بچه‌هایی که منحصرا از شیر مادر تغذیه می‌کنند وجود دارد که شواهد آزمایشگاهی کمبود روی را به صورت بیماری‌هایی چون تغییرات پوستی، ریزش مو، ضعف رشد، تندخویی و اسهال در آنها نشان می‌دهد.

عنصر روی و بــیــمـاری‌ها
طول مدت بیماری‌های اسهالی در کودکانی که از مکمل روی استفاده می‌کردند ۹ تا ۲۳ درصد کم‌تر است و میزان بروز آن در این دسته از کودکان ۸ تا ۴۵ درصد کاهش می‌یابد. مصرف روزانه مکمل روی نشان می‌دهد که عنصر روی، شیوع بیماری، دوره و شدت آن و اسهال‌های مزمن را ۲۵-۳۰ درصد کاهش می‌دهد و قادر است از بروز عفونت‌های تنفسی به میزان ۴۵ درصد بکاهد. بیماران با التهاب روده‌ای مزمن هم، میزان روی خون کمی دارند و نسبت به روی خوراکی، واکنش متفاوتی نشان می‌دهند. در این موارد نیز مکمل روی در برطرف نمودن آسیب‌های جزئی مخاط روده نقش مفیدی دارد. روی در درمان اسهال شیگلوز موثر است.

اخیرا در شیوع کنترل شده‌ای در پاپوا در گینه نو نشان داده‌اند که مکمل‌های روی می‌تواند بیماری مالاریا را هم بیش از ۳۵ درصد کاهش دهد. قرص مکیدنی روی باعث کاهش دوره سرماخوردگی می‌شود. در بیماران مبتلا به ایدز، به صورت متوالی کمبود روی مشاهده شده و پیشرفت بیماری با کاهش غلظت روی و واکنش‌های فیتو هماگلوتیتین (PHA) همراه است. از سوی دیگر این مطلب که غلظت زیاد روی در خون می‌‌تواند میکروب‌کش باشد، نیز صحیح است. برای مثال، دفعات کم ابتلا به عفونت ادراری در مردان در مواردی به دلیل ویژگی میکروب‌کشی روی موجود در منی آنهاست. علاوه بر این اثر عنصر روی بر سرماخوردگی معمولی ممکن است به دلیل افزایش غلظت این عنصر در مخاط بینی باشد که ممکن است توازن ساختاری اتصال ویروس را تغییر دهد. کمبود روی به سلول‌های اپیدرم آسیب می‌رساند. در طول مدتی که بدن با کمبود روی مواجه است، آسیب به پوشش‌های روده‌ای و نواحی ریوی نیز مشاهده می‌گردد.

روی و سیــستم ایــمنی
تحقیقات انجام گرفته بر روی حیوان و انسان نشان می‌دهد که کمبود روی از مقاومت بدن در برابر بیماری‌های عفونی می‌کاهد و آنها را نسبت به انواع گوناگون عوامل عفونت‌زا که شامل ویروس لیستریا، سالمونلا کاندیدا، مایکو باکتریوم توبرکولوزیس، اشرشیاکلی و… هستند آسیب‌پذیرتر می‌کند. در موش‌های دچار کمبود روی تعداد انگل‌ها سه برابر می‌شود. کمبود روی در حیوانات سبب مصونیت بیشتر کرم‌ها شده یا زمان دفع و خروج آنها از بدن را طولانی‌تر می‌کند. البته در دریافت مقادیر زیاد روی نیز مانند هر مکمل غذایی دیگر باید به طول مدت استفاده از آن توجه شود. باید در نظر داشت که در مصرف زیاد روی اختلالات گوارشی، کاهش لیپوپروتئین با دانسیته بالا (HDL) و… گزارش شده است.

اسیدآمینه

روی رابطه نزدیک الکترونی با زنجیره‌های متعدد اسید آمینه دارد و قادر است با آنها، مخصوصا با اتم‌های سولفور و نیتروژن در اسیدهای آمینه سیستئین و هیستیدین فعل و انفعلات متعدد انجام دهد.

عنصر روی یک آنتی‌اکسیدان است که سلول‌ها را از آسیب دیدن در برابر اثرات بنیان‌های اکسیژنی در طول فعالیت سیستم ایمنی، محافظت می‌کند. نهایتا در اشخاصی که از کمبود این عنصر رنج می‌برند، علائم آزمایشگاهی، کاهش ایمنی، آسیب‌های وارده به بویایی و چشایی، شروع شب‌کوری، آسیب مغزی (حافظه) و کاهش تولید اسپرم در مردان دیده می‌شود. کمبود شدید این عنصر از طریق کاهش شدید عملکرد سیستم ایمنی، عفونت‌های مکرر، بثورات پوستی کورک‌دار اسهال، ریزش موی سر و آسیب‌های روانی مشخص می‌شود

اشکال روی

پنج نمک روی وجود دارد که به وسیله اداره دارو و غذای آمریکا (FDA) بی‌خطر و سالم شناخته شده‌اند که شامل سولفات روی، کلرید روی، گلوکونات روی، اکسید روی و استات روی هستند. اگرچه هیچ کدام از ترکیبات روی که به وسیله FDA سالم شناخته شده‌اند برای اضافه شدن به غذا به طور مستقیم تایید نمی‌شوند، با این وجود همه نمک‌های روی استفاده شده به صورت چشمگیری از سال ۱۹۷۰ افزایش یافته و ترکیباتی که مورد استفاده قرار می‌گیرند، سولفات روی و اکسید روی هستند.

مهم‌ترین مضرات و کاستی‌های نمک‌های روی، مزه غیرقابل قبول آنها و در نتیجه تهوع و سوءهاضمه است. قابلیت انحلال آنها بسیار مهم است و شدیدا به میزان جذب آنها مرتبط می‌شود. سه شیوه رایج برای رفع کمبود مواد مغذی وجود دارد: مکمل غذایی، غنی‌سازی مواد غذایی، تعدیل و دگرگونی مواد غذایی. مکمل غذایی برای جوامعی مناسب است که وضعیت کمبود روی، طی مدت کوتاهی بهبود یابد و نیاز به این عنصر از طریق مواد غذایی عادی تامین نشود. مقدار عادی توصیه شده برای کودکان زیر ۵ سال، ۵ میلی‌گرم در روز، کودکان بالای ۵ سال، ۱۰ میلی‌گرم در روز، زنان باردار ۲۰-۲۵ میلی‌گرم در روز، برای کودکان با سوءتغذیه انرژی – پروتئین و اسهال مزمن ۴ میلی‌گرم به ازای کیلوگرم وزن بدن می‌باشد. شکل روی در میزان اثر یک مکمل حائز اهمیت است. غلظت اندک روی در خون در افرادی که سولفات روی مصرف می‌کنند بیشتر از افرادی است که اکسید روی استفاده می‌کنند. این کشف مهمی است چون هنگامی که برنامه غنی‌سازی مواد غذایی را مورد توجه و بررسی قرار می‌دهیم باید میزان دسترسی زیستی به روی را نیز در آن مورد توجه قرار دهیم.

صدیقه قدرت کارشناس ارشد تغذیه