مجتهد و مرجع تقلید چه فرقی با یکدیگر دارند؟

فرق مرجع تقلید با ولی فقیه چیست؟

مجتهد کیست؟

مجتهد برگرفته از «اجتهاد» است. اجتهاد در واژه به معنای تلاش و کوشش است،اما مقصود از آن در اصطلاح اسلامی، بذل جهد و کوشش برای دریافتن احکام شرعی فرعی از منابع فقه اسلامی است که عبارتند از: قرآن، سنت، عقل و اجماع.

البته جمعی از فقهای شیعه اجماع را از این مجموعه استثناء کرده و منابع فقه شیعه را تنها شامل قرآن، سنت و عقل می‌دانند. عمده این افراد اخباری‌های شیعه هستند که بزرگانی مانند شیخ حر عاملی از این دسته‌اند. البته جمعی از فقهای اصولی مانند محمدابراهیم جناتی و علی ریاحی نبی نیز اجماع را به کل حجت نمی‌دانند.

شرایط مجتهد

مجتهد به کسی گفته می‌شود که در پرتو تحصیلات عالیه خود در علوم فقه، اصول فقه، قواعد فقهیه، علم رجال، درایه، منطق، ادبیات، حدیث‌شناسی و تفسیر قرآن، بتواند احکام شرعی فرعی را از منابع آن که بیان شد، استخراج و استنباط نماید.

همچنین سید محمد جواد غروی معتقد است که مجتهد باید در احکام الهی به علم یقینی برسد، زیرا احکامی را که خداوند مقرر فرموده همه تعلیلی است و بنا بر حکمتی آنها را معین کرده‌ است که متضمن مصالح خلق می‌باشد.

برای مجتهد شدن، شخص باید دوره‌های تحصیلی خاصی را در زمینه علوم یاد شده طی کند. این دوره‌ها شامل سه بخش دوره مقدماتی، دوره سطح عالی و دوره درس خارج می باشد.

جایگاه مجتهد در صدر اسلام

رسول اکرم (ص) برخی از صحابه مانند مصعب بن عمیر و معاذ بن جبل را برای تبلیغ و تعلیم احکام دین، به سرزمین های اطراف می فرستاد.

آن حضرت می فرمود: «از افتای بدون علم خودداری کنید که لعن فرشتگان را به دنبال خواهد داشت».

این امر نشانگر آن است که فتوا دادن از سوی مفتی و فقیه و تقلید و پیروی کردن از طرف مردم، در عصر پیامبر (ص) مطرح بوده است و رجوع به فقیه پس از رحلت آن حضرت نیز همانند گذشته، ادامه داشت تا آنکه در دوران امام باقر و امام صادق (ع)، فزونی گرفت.

فقیهان بی شماری در مکتب آن دو بزرگوار، تربیت و پرورش یافتند، که از آن جمله اند: ابوبصیر، یونس بن عبدالرحمان و ابان بن تغلب. در دوره معصومین (ع) به دلیل دسترسی به امام معصوم (ع) و محدود بودن مسائل مورد نیاز، مردم مسائل و مشکلات خود را از ایشان سؤال می کردند و در حقیقت قبل از این که مجتهدی به درجه اجتهاد رسیده باشد همه از امام معصوم (ع) تقلید می کردند ولی در همان زمان ها هم معصومین (ع) به بعضی از افراد عالم اذن اجتهاد و فتوا داده اند.

در زمان صدر اسلام و در عصر ائمه اطهار و اصحاب آنان، اجتهاد گاهی به معنای «عمل به رأی شخصی» تلقی می‌شده ‌است. به همین دلیل، سخنانی از دانشمندان و فقیهان آن برهه از زمان در مذمت اجتهاد رسیده ‌است.

مثلاً شیخ مفید متوفای سال ۴۱۳ هجری کتابی تحت عنوان «النقض علی ابن الجنید فی اجتهاد الرای» به رشته تحریر در آورده‌ است و اجتهاد به رأی را رد نموده ‌است. نمونه دیگر این که سید مرتضی متوفای سال ۴۳۶ هجری در کتاب خود به نام «الذریعه» می‌گوید: اجتهاد باطل است و امامیه، عمل به ظن و رأی و اجتهاد را جایز نمی‌دانند.

جایگاه مجتهد از قرن هفتم به بعد

از قرن هفتم هجری، کلمه اجتهاد و مجتهد، معنای دیگری به خود گرفت و به معنای بذل جهد و تلاش در جهت استنباط احکام شرعی از منابع و دلائل فقه اسلامی به کار برده شد. بدین جهت، محقق حلی متوفای سال ۶۷۶ هجری در کتاب خود به نام «المعارج» تحت عنوان «حقیقة الاجتهاد» چنین می‌گوید: «اجتهاد در عرف فقها، بذل جهد و کوشش در امر استخراج احکام شرعیه ‌است، و به این اعتبار، استخراج احکام از دلائل شرعی آن، اجتهاد می‌باشد».

مجتهد متجزّی

به کسی که توانایی استخراج پاره‌ای از احکام فقهی را پیدا کند مجتهد متجزی می‌گویند. بعضی فقها مانند علامه حلی و شهید اول و شهید دوم به آن قائل هستند بعضی دیگر آن را منع کرده و می‌گویند مجتهد کسی است که توانایی بر استخراج جمیع احکام داشته باشد.

مجتهد جامع‌الشرایط

این واژه در اصطلاح متشرعین، به معنای مجتهدی است که واجد شرایط خاص باشد. اکثر مراجع فعلی شرایط زیر را لازم می‌دانند؛

• اجتهاد مطلق
• عاقل
• بالغ
• عادل
• شیعه دوازده امامی
• حلال‌زاده
• زنده
• مرد
• اعلم
• تقوا و پرهیزکاری
• آگاهی از زمان و مسائل و مشکلات جامعه
• فقهای بسیاری نیز هستند که بسیاری از این موارد فوق را قبول ندارند.

مجتهد اعلم

مجتهد اعلم به کسی گفته می‌شود که در زمینه علوم مورد نیاز برای کسب اجتهاد که به آن‌ها اشاره شد، از دیگر مجتهدان معاصر خود، دانشمند تر و آگاه تر باشد. معمولاً این اصطلاح، برای شناخت و تشخیص مرجع تقلید، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این‌جا نیز بعضی از فقهای شیعه اعلمیت را قبول ندارند؛ محمد صادقی تهرانی، محمدابراهیم جناتی از جمله این افراد هستند.

فرق بین مجتهد و مرجع تقلید از دیدگاه شیعیان

مجتهد کسی است که می تواند حکم خدا را از کتاب و سنت استنباط کند. از بین مجتهدین کسانی می توانند مرجع تقلید باشند که دارای شرائط ویژه ای باشند. یعنی از مجتهدی باید تقلید کرد که مرد و بالغ و عاقل و شیعه دوازده امامی و حلال زاده و زنده و عادل باشد.

و نیز بنابر احتیاط واجب باید از مجتهدی تقلید کرد که حریص به دنیا نباشد و از مجتهدین دیگر اعلم باشد، یعنی در فهمیدن حکم خدا از تمام مجتهدین زمان خود استادتر باشد.

مرجع تقلید کیست؟

مرجع تقلید احکام الهی را از قرآن و روایات استخراج کرده و آن‌ها را در کتابی به نام رساله عملیه جمع آوری می‌کند. مسئولیت هدایت مردم در امور دینی بر عهده مرجع تقلید است، اما فقیهی می‌تواند مرجع تقلید باشد که از شرایط خاصی بهره‌مند باشد.

اما الزامی‌ترین شرایط مرجع تقلید چیست؟

شرایط مرجع تقلید

۱. زنده باشد

تقلید ابتدایی از مرجع تقلیدی که زنده نیست جایز نیست. این بدین معناست که زمانی که کسی تازه به سن بلوغ می‌رسد باید مرجع تقلیدی انتخاب کند که در قید حیات باشد. اما زمانی که مرجع تقلید شخصی از دنیا می‌رود با اجازه از یک مرجع تقلید زنده‌ی دیگر مقلد مرجع مرحوم باقی بماند.

۲. بالغ باشد

بلوغ از شروط اساسی مرجع تقلید است و حتی اگر شخصی تمام شرایط مرجعیت را داشته باشد، اما به سن بلوغ نرسیده باشد تقلید از او صحیح نیست. سن بلوغ در شیعه اتمام ۱۵ سالگی در پسران است.

۳. عاقل باشد

شکی نیست که مجنون و دیوانه صلاحیتی برای مرجعیت ندارند و بدون اطمینان از وجود قوه تشخیص خوب و بد نمیتوان شخصی را به عنوان مرجع انتخاب کرد.

۴. عادل باشد

یکی از مهمترین شرایط مرجع تقلید عدالت اوست. عدالت ویژگی‌ای است که همیشه شخص عادل را از گناه دور نگه می‌دارد و عادل به شخصی می‌گویند که تمامی واجبات دین را انجام می‌دهد و از تمامی کار‌های حرام پرهیز می‌کند. فقیهی که کار حرامی انجام می‌دهد که مخالف احکام الهی است شرط عادل بودن را ندارد و مسلمانان نمی‌توانند در احکام الهی به نظرات او رجوع کنند.

۵. شیعه دوازده امامی باشد

مسلمانان شیعه دوازده امامی که به امامت علی بن ابی طالب علیه السلام به عنوان امام اول اعتقاد دارند و دوازدهمین امام و جانشین پیامبر را حضرت ولیعصر عجل الله می‌دانند برای انتخاب مرجع تقلید باید فقیهی را انتخاب کنند که شیعه دوازده امامی باشد.

شیعه دوازده امامی یعنی شخصی که امامت را یکی از اصول دین می‌داند و بر این باور است که امامت نیز همچون نبوت از طرف خداست و در هر زمانی باید حداقل یکی از دوازده امام یا پیشوای شیعه زنده باشد.

از جمله فرقه‌های دیگری که شیعه هستند، اما شیعه دوازده امامی نیستند می‌توان از فرقه‌های اسماعیلی (هفت امامی) و زیدی (پنج امامی) نام برد که در اعتقاد به پیامبر و امام علی علیه السلام با شیعه دوازده امامی مشترک هستند، اما تمام خاندان عصمت و طهارت تا امام عصر را قبول ندارند.

۶. حلال زاده باشد

شخصی که تولدش حاصل ازدواجی صحیح باشد حلال زاده است و فقیه برای اینکه صلاحیت مرجعیت را داشته باشد باید حلال زاده باشد.

۷. مرد باشد

طبق نظر آیات و روایات شیعه فقط فق‌های مرد می‌توانند مرجع تقلید دیگران باشند و تقلید از بانوان مجتهد صحیح نیست.

۸. بنابر احتیاط واجب حریص به دنیا نباشد

مرجعیت جایگاه و مسئولیت بسیار مهمی است و قبل از انتخاب مرجع تقلید باید مطمئن بود که شخص منتخب، به دنیا و هر چیزی که به دنیا و مادیات تعلق دارد حرص و ولع ندارد و در پی امیال مادی نیست.

۹. مجتهد باشد

مجتهد بودن خود از اصلی‌ترین شرایط مرجع تقلید است. زمانی که شخصی با فراگیری علوم و فنون مختلف به قدرتی دست پیدا می‌کند که می‌تواند به آیات و روایات قرآن مراجعه و احکام الهی را استنباط کند او را مجتهد می‌نامند.

۱۰. از مجتهدان دیگر اعلم باشد

اعلم بودن در اجتهاد به این معناست که در فهم معنای دقیق منابع احکام شیعه از دیگر مجتهدین بهتر و داناتر باشد. برای تشخیص مرجع تقلید اعلم در میان دیگر مراجع راه‌هایی هست که به کمک آن‌ها میتوان شخصی که صلاحیت مرجعیت دارد را تشخیص داد.

چطور می‌توان مجتهد اعلم را تشخیص داد؟

طبق نظر همه مراجع، مجتهد اعلم را از سه راه مى‌توان شناخت:

1. خودش یقین کند؛ مثل آنکه از اهل علم باشد و بتواند مجتهد اعلم را بشناسد.
2. دو نفر عالم عادل که مى‌توانند مجتهد اعلم را تشخیص دهند، اعلمیت او را تصدیق کنند (به شرط آنکه با گفته دو عالم عادل دیگر، تعارض پیدا نکند).
3. از گفته عده‌اى از اهل علم که مى‌توانند اعلم را تشخیص دهند، یقین یا اطمینان پیدا شود.

همچنین بخوانید:

مرجع تقلید کیست و چه شرایطی باید داشته باشد ؟

آیا می شود مرجع تقلید خود را تغییر داد؟ + شرایط تغییر مرجع تقلید

معرفی کامل مراجع تقلید همراه با آدرس سایت