رادیولوژی چیست و آیا برای بدن ما مضر است ؟

پیشینه رادیولوژی

رادیولوژی پزشکی بر حسب این که از چه عاملی در آن استفاده می‌شود به دو رشته تخصصی بزرگ تقسیم می‌شود:

• یکی پزشکی هسته‌ای که اساس کار آنها روی مواد رادیواکتیو است
• و دیگری رادیولوژی که مبنای آن اشعه ایکس و ویژگیهای گوناگون آن است.

کشف اشعه ایکس توسط چه کسی انجام شد؟

کشف اشعه ایکس توسط , ویلهلم کنراد رونتگن و همزمان با آغاز Musculoskeletal Radiology بود. بطوریکه اولین رادیوگرافی از انسان ، از دست خانم Bertha ، همسر رونتگن ، در ۲۲ دسامبر ۱۸۹۵ بعمل آمد .

رونتگن دراولین روز سال ۱۸۹۶ گزارشی از تحقیقات اولیه خود و اولین تصویر X-Ray به دانشگاه های اروپا فرستاد که باعث شور و هیجان خاصی شد .

بعداز اصرارهای زیاد از طرف دانشگاه ها، رونتگن ، در ۲۳ ژانویه ۱۸۹۶ درسالن سخنرانی انستیتو فیزیک Wurzburg درهمان ساختمانی که در ۱۸ نوامبر ۱۸۹۵ اشعه ایکس را کشف کرده بود درمورد کشف خود سخنرانی کرده از دست پرفسور آناتومی آقای von Kolliken ، رادیوگرافی کرد که باعث شد پرفسور، رونتگن را مورد تمجید و ستایش قرار بدهد و پیشــنهاد کــرد که پــدیـده جدید را اشعه رونتگن بنامند.

بنابراین توسط تصویربرداری از دست با استفاده از اشعه ایکس، رشته تخصصی پزشکی رادیولوژی و زیر رشته تخصصی Musculoskeletal Radiology همزمان بوجود آمدند.

رادیولوژی چیست ؟

پرتوشناسی یا رادیولوژی (به انگلیسی: radiology) و گاهی تصویربرداری تشخیصی ؛ نام یک رشته از تخصص های پزشکی است که از پرتو ایکس و دیگر اقسام امواج و پرتوها برای تشخیص و درمان بیماری و حالات غیرطبیعی کمک می‌گیرد.

در تمام اینها، هدف تشخیص بیماری یا حالات غیرطبیعی بدن به کمک روش‌های پیشرفته تصویری است. رادیولوژی از کلمه لاتین Radius به معنای پرتو مشتق شده‌ است.

رادیولوژی دربرگیرنده رشته‌های بسیاری است که بر مبنای کاربرد پرتوهای یون ساز برای تشخیص بیماری‌ها یا درمان آن‌ها می‌باشد.

این رشته معمولاً به صورت یک تخصص (دوره رزیدنسی) بعد از اتمام دوره پزشکی ارائه می‌گردد.

اساس کار رادیولوژی

شکل کلی دستگاه های رادیولوژی بسته به اینکه به چه منظوری (تشخیصی یا درمانی) ساخته شده باشند، فرق می‌کند. ولی بطور کلی در یک دستگاه رادیولوژی عمومی لامپ تولید کننده اشعه ایکس با بازویی به پایه‌ای که می‌تواند در مسیرهای مختلف حرکت کند وصل شده تا بتوان اشعه ایکس را بطور دلخواه در جهات متفاوت متمرکز نمود.

در این دستگاهها گذشته از امکاناتی که برای پرتو درمانی و یا تابش پرتوها برای عکسبرداری ها فراهم شده است، گاهی وسایلی نیز برای رؤیت همزمان تصویر قسمتی از بدن که مورد تابش اشعه قرار گرفته ، استفاده می‌شود.

در رادیوگرافی با تنظیم شرایط الکتریکی تابش پرتو رنتگن و قرار دادن فیلمی در مسیر خروج پرتوها و در عین حال بکار بستن وسایل فرعی برای جمع و جور نمودن تابش می‌توان از حالات سلامت و یا مرضی قسمتی از بدن مدرک مطمئنی برای مطالعه در دست داشت.

منظور از عکس یا رادیوگرافی ساده ، عکسی است که بدون کاربرد یک ماده خارجی به بدن گرفته می‌شود. در این روش ، تفکیک حدود اعضاء از یکدیگر مشکل خواهد بود.

در رادیوگرافی با مواد کنتراست ، با وارد نمودن مواد خارجی به بدن که نسبت به بافت های نرم تراکم متفاوتی داشته باشند، رنگ یکنواخت آن قسمت را بهم زده و تمایز رنگها حاصل می‌شود.

کاربردهای رادیولوژی

معمولا اولین ارزیابی از بیمار ، رادیولوژی است . مهمترین کاربرد رادیولوژی در موارد زیر خلاصه می شود:

• عکس از ریه که در واقع شناسنامه سلامت فرد است.
• عکس های رنگی با کنتراست از مری ، معده ، کلیه و…
• بررسی های ساده و سریع از شکم ، مری ، معده ، روده ، کلیه ها ، لوزه سوم ،سنگ های کلیه و…
• تشخیص شکستگی ها که از بهترین روشهای تشخیصی است.
• عکس های رنگی با کنتراست

خطرات و نکات ایمنی

امواج پونیزه شده قدرت نفوذ و تخریب بالایی دارند که تابش مداوم و مکرر آن منجر به تخریب بافتهای سلولی می گردد . بنابراین عایق بندی کامل محل و استفاده از محافظ های سربی برای افراد الزامی است. همچنین با پیشرفت تکنولوژی ، رادیولوژی نیز دچار تحولاتی شد که از آن جمله ظهور رادیولوژی دیجیتال را باید نام برد .

در رادیولوژی دیجیتال مقدار دز دریافتی اشعه و تکرار آن پایین بوده و تصاویر کیفیت بالاتری دارند بنابراین بیماران مدت زمان کمتری در معرض اشعه قرار می گیرند . همچنین تصاویر گرفته شده در رادیولوژی دیجیتال ، قابلیت آرشیو داشته که از تکرار عکسبرداری جلوگیری می کند.

رادیولوژی زیادی، خطرناک است

سمیه شرافتی: این روزها با افزایش تعداد مراجعه‌کنندگان به مراکز تصویربرداری برای انجام روش‌های تشخیصی از قبیل ام‌آر‌آی، رادیولوژی، سی‌تی‌اسکن، ماموگرافی و سونوگرافی، هشدار متخصصان رادیولوژی در مورد میزان خطرات اشعه این روش‌های تشخیصی بیشتر شده است.

تجهیزات رادیولوژی

به‌طوری که به عقیده آنها خیلی از این روش‌ها مانند سونوگرافی 3بعدی و 4بعدی بدون دلیل تجویز می‌شوند که تبعات آن شامل آسیب‌های وارده به جنین است؛ آسیب‌هایی که کاملا برگشت‌ناپذیرند و شامل نارسایی‌های مختلف و حتی سقط می‌شوند.

همچنین قرارداشتن دستگاه‌های رادیولوژی در کنار اتاق‌های سونوگرافی باعث عواقب خطرناک برای جنین‌های مادران باردار می‌شود. از سوی دیگر دادن مجوز به مراکز پرتودرمانی در مناطق مسکونی فشرده و پرتردد شهری باعث وارد شدن ضررهایی به مراجعان و حتی رهگذران خواهد شد.

دکتر عبدالرسول صداقت، رئیس انجمن رادیولوژی ایران در رابطه با خطرات احتمالی پرتوها توضیح می‌دهد: مرکزی که برای تشخیص و تصویربرداری تأسیس می‌شود، باید شرایطی داشته باشد که این شرایط مجموعه‌ای از قوانین مصوب در مجلس، سازمان انرژی اتمی و وزارت بهداشت است.

با تصویب همه این شرایط استاندارد، باز باید به خطرات اشعه توجه داشته باشیم. در این مراکز تمامی کارکنان باید دارای نشانگری باشند به نام فیلم‌ بج.

به عقیده او در مدتی که کارکنان شامل پزشک و کارشناسان و تکنیسین مشغول کار با اشعه هستند، نشانگر، میزان اشعه‌ای که به آنها رسیده را ضبط می‌کند و در پایان ماه این میزان کنترل می‌شود.

اگر این میزان بیش از حد مجاز باشد، به مسئول فنی آن مرکز گزارش می‌شود که کاربر مربوطه مثلا باید 2ماه از محل کارش دور باشد.

با توجه به این قوانین ما نگرانی از بابت سلامت کارکنان نداریم چون هم آموزش دیده‌اند و هم می‌دانند در چه شرایطی باید از این تشعشعات استفاده کنند.

به گفته دکتر صداقت در واقع با استفاده از اشعه، کاری برای بیماران انجام می‌شود که هم زیان دارد و هم نفع ولی ما زمانی دست به این کار می‌زنیم که نفعش بیشتر از زیانش باشد.

وی توضیح می‌دهد: در انجام رادیوگرافی تشخیصی هم دنبال منافعی هستیم که از ضررهای اشعه بیشتر است. اما چند نکته در اینجا مطرح می‌شود و آن این است که بیمار حق ندارد سر خود به مراکز رادیولوژی مراجعه کند و درخواست رادیوگرافی داشته باشد.

بلکه باید اول توسط پزشک ویزیت شود و در ضمن پزشکی هم که درخواست تصویربرداری می‌کند باید بیمار را کاملا معاینه کرده باشد که مطمئن شود کدام روش تصویربرداری مطمئن‌تر و کم‌خطرتر است.

وی در ادامه خاطرنشان می‌کند: بخش رادیولوژی هم باید از کارکنانی استفاده کند که آموزش کامل دیده باشند چون بخش رادیولوژی بسیار حساس است و دیگر بخش آموزشی ندارد و از کادر در حال آموزش نباید در آن استفاده کرد.

«زنان باردار در این بخش‌ها باید اطلاع دهند که باردارهستند و همچنین زنان در سنین باروری هم درصورت مشکوک‌ بودن به بارداری باید ابتدا تحت آزمایش‌های بارداری قرار گیرند و بعد رادیولوژی شوند.»

رئیس انجمن رادیولوژی در ادامه می‌افزاید: در مورد زنان باردار هم باید گفت که در 3هفته اول بارداری اشعه هیچ‌گونه خطری برای جنین ندارد چون جنین در این هفته‌ها متشکل از مجموعه‌های سلولی است که درصورت از بین رفتن باز هم قادر به تشکیل‌شدن هستند.

اما خطرناک‌ترین مرحله بارداری هفته 4 تا 14 است؛ یعنی زمانی که ارگان‌های جنین در حال شکل‌گیری هستند. در این زمان اشعه خطرات برگشت‌ ناپذیری دارد.

برای همین بین این هفته‌ها باید بیشترین دقت صورت گیرد. در هفته‌های بعدی هم به راحتی نواحی شکم و لگن در معرض اشعه قرار نمی‌گیرند مگر اینکه جان مادر در معرض خطر باشد و مثلا در معرض نارسایی کلیه قرار گرفته باشد.

وی در توضیح دیگر خطرات این تشعشعات اینطور بیان می‌کند: به‌طور کلی اشعه در بافت‌هایی از بدن بیشترین اثر را دارد که این بافت‌ها فعالیت سلولی بالایی دارند؛ مثل تیروئید، قرنیه، تخمدان و بیضه.

این ارگان‌ها حساس به اشعه هستند و ما توصیه می‌کنیم که اگر قرار است فرد از ناحیه شکم مورد اشعه قرار گیرد، در ناحیه لگن، لایه سربی قرارگیرد تا کمترین اشعه به آن برسد. لازم به ذکر است که این ارگان‌ها در همه سنین حساسند ولی در سنین کودکی و پیری از حساسیت بیشتری برخوردارند.

در این میان دکتر شهرام سیف‌اللهی، متخصص پزشکی هسته‌ای نیز معتقد است: هر گونه اشعه‌ای که بدن دریافت می‌کند، بستگی به نوع اشعه و زمان بارداری دارد.

ممکن است حداکثر تأثیر یک انرژی، افزایش سقط جنین باشد یا حتی ناهنجاری‌های مادرزادی ولی در برخی موارد هم ممکن است انرژی یا اشعه هیچ گونه اثری روی جنین و مادر نداشته باشد.

ولی در هر حال توصیه بر این است که به غیر از موارد اورژانسی درمان‌های رادیواکتیو و رادیولوژی روی بیماران و زنان باردار انجام نشود.

البته این کار ممکن است برای مادر مشکل عمده‌ای ایجاد نکند ولی برای جنین قبل از 12هفتگی، میزان سقط افزایش می‌یابد و در هفته 8 تا 20 ناهنجاری‌های مادرزادی بسته به نوع تشعشع و میزان درمعرض اشعه بودن ایجاد خواهد شد.

به عقیده وی این در حالی است که توصیه بر این است که از سونوگرافی‌های 3بعدی و 4بعدی علاوه بر رادیولوژی در این دوران پرهیز شود چون متأسفانه میزان این سونوگرافی‌ها در حال افزایش است.

البته به عقیده دکتر سیف‌اللهی این نکته را هم نباید از نظر دور کرد که کاربران این اشعه‌ها، بیشتر از بیماران در معرض خطر تشعشعات هستند.

تأثیر اشعه چند نوع است؟

تأثیر اشعه دو نوع است:

• یک نوع آن با حد اشعه ارتباط دارد که بیشتر از آن آثار بیولوژیک ایجاد می‌کند
• و نوع دیگرش قابل‌پیش‌بینی نیست و بستگی به فرد و ژنتیک او دارد.

ولی به‌طور کلی سطوح تشعشع افراد جامعه و بیماران کمتر از کاربران آن است.

دکتر سیف‌اللهی در پایان خاطرنشان می‌کند: همچنان که ترس از اشعه باید هر چند وقت یک‌بار به مردم هشدار داده شود، باید در مورد عواقب ترس نابه‌جا از آن هم توضیح داده شود چون در خیلی از موارد منفعت به کار بردن این تشعشعات بیشتر از ضرر آن‌ است.

بیشتر بخوانید:

شیمی درمانی چیست و مراقبت های بعد از آن چگونه است ؟