درس چهارم فارسی کلاس یازدهم | گسترش محتوا

درس چهارم فارسی کلاس یازدهم |

فعالیت (2) صفحه 48 کتاب درسی

دربارۀ یکی از موضوعاتی که در مرحلۀ قبل انتخاب کرده‌اید، فکر کنید و واژه‌های مرتبط با آن را بنویسید.

مرحلۀ سوم: سازماندهی و طرح اولیه

اکنون واژه‌هایی را که به ذهن ما رسیده است، با توجّه به شباهت‌ها و روابط میان آنها، سازماندهی و دسته بندی می‌کنیم و بر این اساس، طرح اولیۀ نوشته‌مان را مشخص می‌کنیم.

برای نمونه، یکی از این دسته بندی‌ها می‌تواند قرار دادن واژه‌ها در سه گروه باشد:

الف) واژه‌های مربوط به زمان و مکان
ب) واژه‌های مربوط به فضای نوشته
پ) واژه‌های مربوط به جزئیات نوشته

پیش از آوردن بندهای میانی، بند آغازین را برای ورود به مطلب در نظر می‌گیریم. پس از آن، هر یک از گروه‌های بالا را که موضوع بندهای میانی است، پشت سر هم می‌آوریم. بخش میانی نوشتۀ ما بر اساس سازماندهی فوق، سه بند دارد. قرار گرفتن بندها باید بر اساس ترتیبی مشخّص شکل بگیرد. بهتر است روند ارائۀ مطالب و حرکت نوشته از کل به جزء باشد. بر این اساس، مکان و زمانِ رخداد را در بند نخست می‌آوریم. بند دوم را می‌توانیم به حال و هوای نوشته اختصاص دهیم. در بند سوم نیز جزئیات را وصف می‌کنیم و به این شکل، ترتیب قرار گرفتن سه بند میانی مشخّص می‌شود. سپس در پایان، مطالب را در یک بند جمع بندی می‌کنیم. جمع‌ بندی می‌تواند حتّی به صورتِ یک بیت شعر و یا یک سؤال باشد؛ مهم آن است که ذهن خواننده را با موضوع درگیر کند.

فعالیت (3) صفحه 50 کتاب درسی

طرح اولیۀ نوشتۀ خود را تنظیم کنید و به پرسش‌های زیر پاسخ دهید.
الف) بخش میانی نوشتۀ شما چند بند موضوعی دارد؟
ب) در هر بند، می‌خواهید دربارۀ چه بنویسید؟

مرحلۀ چهارم: پیش نویس

1- بند آغازین:

در شهر تاریخی کاشان، هر سال مراسم گلاب‌گیران برگزار می‌شود. نمونه‌ای از عظمت خداوند آن است که زیباترین گل‌های محمّدی در کویر خشک کاشان می‌روید و خوش‌بوترین گلاب‌ها، در این شهر، آماده می‌شود.

2- بندهای میانی:

زمان و مکان
کاشان شهری در استان اصفهان است که میان کوه‌های کرکس و در کویر مرکزی ایران قرار گرفته و آب‌و‌هوایی گرم و خشک بیابانی دارد. گردشگران در اواسط اردیبهشت برای دیدنِ مراسمِ گلاب‌گیری به قمصر و نیاسر سفر می‌کنند. این دو شهر پر از باغ‌های گل محمدی و جویبارهای فراوان است. بهترین زمان برای حضور در مراسم گلاب گیری قمصر ساعات اولیۀ روز است؛ یعنی زمانی که هنوز آفتاب کاملاً گرم نشده است. گل‌هایی که در ساعات پیش از طلوع چیده شده‌اند تازه‌ترند و طبیعتا گلاب بهتری از آنها به دست می‌آید.

حال و هوا
با طلوع خورشید، عطر گل محمدی همه را مست می‌کند و بلبلان را به آواز وا می‌دارد. کارگران، سرخوش از عطر گل‌ها و گردشگران حیرت زده از این همه زیبایی در کنار صدای بلبلان و بوی گل‌ها، به تماشا می‌نشینند. دیگ‌های بزرگ، پر از گل محمدی و آب می‌شوند و روی تلِّ هیزم قرار می‌گیرند و گلاب، به روش تقطیر به دست می‌آید. دیگ‌هایی که همچون زودپزهایی بزرگ گل‌های تازه چیده را در خود می‌جوشانند و بخار را از طریق لوله‌هایی به شیشه‌های داخل جوی آب‌ها منتقل می‌کنند. گاه بر آتشِ زیرِ دیگ‌ها اسفند دود می‌کنند، مردم صلوات می‌فرستند و دل‌های خود را صفا می‌دهند.

جزئیات
سالانه گردشگران بسیاری از مراسم گلاب‌گیران کاشان در شهرهای قمصر، نیاسر و برَزَک دیدن می‌کنند و دوربین‌های عکاسی و فیلم‌برداری را برای لحظه‌ای از خود دور نمی‌کنند و سرانجام با کوله باری از گلاب و سایر عرقیات و با مقادیر زیادی از خاطره، عکس و فیلم به شهر و خانۀ خود باز می‌گردند.

3- بند پایانی:

برگزاری باشکوه مراسم گلاب‌گیری موجب زنده نگاه داشتن یکی از آیین‌های ارزشمند و کهن ایرانیان است. برکت گل محمدی و عطر گلاب، گردهمایی باشکوهی را در کویر مرکزی ایران، فراهم می‌کند.

فعالیت (4) صفحه 52 کتاب درسی

با توجه به طرح نوشتۀ خود در فعّالیت (3)، متنی بنویسید.

مرحلۀ پنجم: بازبینی و گسترش نوشته

در این مرحله، پس از شکل‌گیری بندها با افزودن واژه‌ها و صفت‌های مناسب و در صورت نیاز با استفاده از آرایه‌های گوناگون، نوشته را گسترش می‌دهیم و ترتیب قرار گرفتن مطالب در بندها را دقت می‌کنیم. همچنین به جملات موضوع و پیوستگی جملات تکمیلی آنها توجّه می‌کنیم؛ با اضافه و کم کردن برخی واژه‌ها، همچنین تغییر و اصلاح بعضی جمله‌ها و گاه کوتاه کردن آنها، اشکالات نوشته را برطرف می‌کنیم.
گل محمدی

در شهر تاریخی کاشان، هر سال مراسم دیدنی گلاب‌گیران برگزار می‌شود.

گوشه‌ای از عظمت خداوند آن است که زیباترین گل‌های محمّدی و خوشبوترین گلاب‌های جان از دل کویر خشک کاشان می‌آید.

کاشان یکی از شهرهای استان اصفهان است که با آب‌و‌هوایی گرم و خشک بیابانی، میان کوه‌های کرکس و در کویر مرکزی ایران قرار گرفته است؛ شهری با جاذبه‌های گردشگری فراوان نظیر باغ فین، دیوار سلجوقی، مساجد و خانه‌های دیدنی و قدیم.

گردشگران در اواسط اردیبهشت برای دیدنِ گلاب‌گیری به قمصر و نیاسر سفر می‌کنند. این دو شهر پر از باغ‌های گل محمدی و جویبارهای فراوان است. بهترین زمان برای حضور در مراسم گلاب‌گیران، ساعات اولیۀ روز، یعنی زمانی است که هنوز خورشید سر از بستر کوه برنیاورده و بر تخت فرمانروایی‌اش تکیه نزده است. گل‌هایی که در ساعات پیش از طلوع چیده شده‌اند شاداب‌ترند و گلاب بهتری از آنها به دست می‌آید.

صبح روز گلاب‌گیری، با طلوع خورشید، عطر گل محمدی همه را از خود بی‌خود می‌کند و بلبلان را به آواز خواندن وا می‌دارد. کارگران، سرخوش از عطر دامن‌های پر گل خود، و گردشگران حیرت زده از این همه زیبایی و فریباییِ گل‌ها، به تماشا می‌نشینند و رایحهٔ جانبخش گل‌ها، روح و جانشان را تسخیر می‌کند. در این هنگام،. دیگ‌ها را پر از آب و گلبرگ‌های گل محمدی می‌کنند. دیگ‌هایی که همچون زودپزهایی بزرگ گل‌های تازه چیده را در خود می‌جوشانند و بخار را از طریق لوله‌هایی به شیشه‌های داخل جوی آب‌ منتقل می‌کنند. گاه بر آتشِ زیرِ دیگ‌ها اسفند می‌ریزند تا چشم بد از رونق گلاب‌گیری دور شود و مردم صلوات می‌فرستند و دل‌ها را با بوی خوش اسفند و نوای روح‌انگیز صلوات، صفا می‌دهند.

سالانه گردشگران بسیاری از مراسم گلاب‌گیران کاشان در شهرهای قمصر، نیاسر و برَزَک دیدن می‌کنند و دوربین‌های عکاسی و فیلم‌برداری را برای لحظه‌ای از خود دور نمی‌سازند و سرانجام با تهیه سوغاتی معطر، با صدها و بلکه هزاران قطعه عکس و فیلم، و دلی شاد به شهر و خانۀ خود باز می‌گردند.

برگزاری مراسم باشکوه گلاب‌گیری موجب زنده نگاه داشتن یکی از آیین‌های ارزشمند و کهن ایرانیان است. که هر ساله به برکت گل محمدی و عطر گلاب، برپا می‌گردد.

فعالیت (5) صفحه 55 کتاب درسی

نوشتۀ خود را بازبینی و اصلاح کنید و در صورت نیاز گسترش دهید.

مرحلۀ ششم: نوشتن نهایی و پاک نویس

در این مرحله، با توجه به اصلاحات و تغییراتی که در مراحل قبل اعمال گردید، متن را ویراستاری و پاک نویس می‌کنیم.

فعالیت (6) صفحه 55 کتاب درسی

اکنون متن کامل نوشتۀ خود را پاک نویس کنید.

اینک نوشته‌هایتان را بخوانید یا در اختیار دوستانتان قرار دهید تا با استفاده از معیارهای جدول زیر، آن را ارزیابی کنند.

کارگاه نوشتن
تمرین (1) صفحه 57 کتاب درسی

نوشتۀ زیر را بخوانید و زمان، مکان، حال و هوا و جزئیات آن را بر اساس آموزه‌های درس، در متن مشخص کنید.

سال نو

باران بند آمده بود؛ امّا هنوز از ساقۀ علف‌ها آب می‌چکید و دشت پر از گودال‌های آب بود. عکس آسمان بر سطح لرزانِ گودال‌های آب تماشایی بود. انگار صدها آینۀ شکسته را کنار هم چیده بودند. ابرهایی که هر لحظه به شکلی در می‌آمدند، در مقابل آن آینه‌ها، خودشان را برای سال نو آماده می‌کردند. خورشید مثل دخترکی خجالتی از پشت کوه‌ها سرک می‌کشید و سلاح‌ها و کلاه‌های آهنی را برق می‌انداخت. دهانۀ توپ‌ها و خمپاره اندازها را با کیسه‌های نایلونی پوشانده بودند تا آب به داخلشان نرود. در پشت خاکریز، جعبه‌های خالی مهمات و پوکه‌های مسی برّاق همه جا پراکنده بودند. چند تا از سنگرها را آب گرفته بود و عده‌ای با لباس‌های خیس و گل آلود مشغول خالی کردن آنها بودند. صدای خنده‌شان با صدای شِلپ‌شِلپ آب آمیخته بود. از سنگر بغل دستی صدایی می‌گفت: «آب را گل نکنیم!»

دیگری جواب می‌داد: «تو ماهی‌ات را بگیر!…»

خنده‌ها از ته دل بود. انگار نه انگار که در جبهۀ جنگ بودند. بیشتر چادرها را روی سنگرها زده بودند و سفره‌های هفت‌سینِ عید پهن بود؛ سفره‌هایی که در آنها، جای سماق و سمنو را سرنیزه و مسلسل سیمینوف و حتی سنگ پر کرده بود.

گاهی گِردباد کوچکی لنگ‌لنگان از راه می‌رسید و چادرهای باران خورده را مشت و مال می‌داد. عدّه‌ای قرآن می‌خواندند و بعضی تن دتند به ساعتشان نگاه می‌کردند و رادیوهای جیبی را به گوششان چسبانده بودند. ناگهان صدای شلیک چند تیر هوایی بلند شد و
زمزمۀ «یا مقلب القلوب… » در سنگرها پیچید. عید آمده بود؛ به همین سادگی!

شهید باکری، یوسف زاده

تمرین (2) صفحه 58 کتاب درسی

موضوعی انتخاب کنید و با رعایت مراحل نوشتن، متنی دربارۀ آن بنویسید.

تمرین (3) صفحه 59 کتاب درسی

نوشتۀ دوستانتان را براساس معیارهای جدول ارزشیابی درس، تحلیل کنید.
شعر گردانی

شعر زیر را بخوانید و برداشتِ خود را از آن بنویسید.

دیدار یار غایب، دانی چه ذوق دارد؟

ابری که در بیابان، بر تشنه‌ای ببیارد

سعدی

جهان پر از خشونت و شقاوت است. ظلم و ستم همه جا رخنه کرده است. این روزها جهانیان بیش از پیش دنبال مهرورزی و مهربانی هستند. جهان تشنۀ عدالت است و چشم به راه منجی موعود که بیاید و عدالت و رحمت را در پهنۀ گیتی بگستراند. «بیا که می‌رود این شهر رو به ویرانی».

فرامتن

شعرگردانی همچون حکایت‌نگاری و مثل‌نویسی شگردی برای نوشتن است. گستردگی، عمق، غنا، خیال‌انگیزی و تفکّرزایی موجب گشته است که شعرگردانی در میان سازه‌های نوشتار، اهمّیّت و ارزش بیشتری داشته باشد. در شعرگردانی، هدف فقط بازگردانی شعر و تبدیل آن به زبان نثر نیست. بلکه باید به آن به عنوان یکی از راه‌های گسترش نوشته و فضاسازی نگریست.

مراحل شعرگردانی

1- تأمّل: در این مرحله دانش‌آموزان با تلفّظ و معنای واژگان شعر آشنا می‌شوند و در حدّ معنای ظاهری، آن را شناسایی می‌کنند.
2- ادراک و کشف: در این مرحله دانش‌آموزان به درک اجزای متن می‌رسند و هسته معنایی شعر را کشف می‌کنند به عنوان نمونه، هستۀ معنایی بیتی که در بالا آمده «انتظار» است.
3- پرورش و گسترش معنا: در این مرحله دانش‌آموز هستۀ معنایی را که در مرحله قبل کشف کرده است؛ گسترش می‌دهد. برای پرورش و گسترش هستۀ معنایی شعر می‌توان از روش‌های: بارش فکری، خوشه‌سازی، جانشین‌سازی، تضادّ معنایی و… .