درس هفتم تاریخ (2) کلاس یازدهم

درس هفتم تاریخ (2) کلاس یازدهم جهانِ اسلام در عصر خلافت عباسی

پس از امویان، یکی دیگر از خاندان های قریش به نام بنی عباس، خلافت را به دست گرفت (132 ق). حکومت عباسیان، تا هنگام یورش مغولان به بغداد و کشته شدن آخرین خلیفه عباسی دوام آورد (656 ق). در این مدت، تحولات سیاسی، اجتماعی، علمی و فرهنگی مهمی به وقوع پیوست که سرنوشت جهان اسلام را تحت تأثیر قرار داد. یکی از این تحولات شکل گیری خلافت فاطمیان در شمال آفریقا و رقابت سیاسی و مذهبی با خلافت عباسیان بود. در این درس، شما علل، آثار و نتایج برخی از این تحولات را شناسایی و بررسی خواهید کرد.

خلافت عباسیان

فعالیت 1 (صفحه ی 66 کتاب درسی)

سفر به گذشته

فرض کنید که شما در زمان قیام عباسیان زندگی می کردید و از نزدیک شاهد تبلیغات و شعارهای آنان علیه امویان بودید. انتظارات خود را از دوران پس از پیروزی قیام در سه جنبه ی سیاسی، دینی و اجتماعی فهرست کنید.

• سیاست و حکومت
• استقرار و تثبیت خلافت

ابومسلم و سپاهیانش پس از شکست سپاه اموی و ورود به کوفه، با ابوالعباس سَفّاح، از خاندان عباسیان به عنوان خلیفه ی مسلمانان بیعت کردند. عباسیان برای توجیه حقّانیت و مشروعیت خلافت خویش، بر خویشاوندی و پیوندی که از طریق عباس بن عبدالمطلب با پیامبر داشتند، تأکید می کردند. آنان خود را مصداق اهل بیت و شایسته ی جانشینی رسول خدا می دانستند. از این رو، سَفّاح در ابتدای خلافتش مدعی شد که جانشینی پیامبر، حق خاندان او بوده، ولی امویان آن را به زور غصب کرده اند و اکنون حق به حق دار رسیده است. (طبری، تاریخ طبری، ج 11 ، ص 462)

پس از سَفّاح (ح 132 136 ق)، برادرش منصور (ح 136 158 ق) به خلافت رسید. دومین خلیفه ی عباسی نقش زیادی در تحکیم و تثبیت حکومت عباسیان داشت. وی نخست، عموهایش را که مدعی جانشینی سفاح بودند، از همه ی مناصب مهمی که داشتند خلع کرد و دبیر آنان، ابن مقَُفَّع (روزبه ایرانی) را که متفکری شجاع و مترجم کتاب هایی از زبان پهلوی به عربی بود، به قتل رساند. او سپس ابومسلم خراسانی را با وجود خدمات بزرگی که به عباسیان کرده بود، ناجوان مردانه کشت؛ زیرا نگران نفوذ و قدرت فراوان فرمانده سیاه جامگان بود. منصور هم چنین قیام دو تن از علویان (محمدبن عبدالله، معروف به نفس زکیه و برادرش ابراهیم از نوادگان امام حسن که خلافت خاندان عباسی را به رسمیت نمی شناختند، به ترتیب در مدینه و بصره قیام کردند.) و نیز قیام های پر دامنه ای را که در اعتراض به قتل ابومسلم در ایران صورت گرفت، بی رحمانه سرکوب کرد.
یکی دیگر از اقدامات مهمی که منصور در جهت تحکیم و تثبیت خلافت خاندان خود انجام داد، بنای شهر بغداد (بغداد، واژ های فارسی مرکب از دو جزء بَغ و داد به معنای خداداد و آفریده ی خدا است.) به عنوان پایتخت عباسیان بود. این شهر در مکانی نزدیک تیسفون، پایتخت ساسانیان و بر اساس سنت شهرسازی ایران باستان ساخته شد. صدها معمار، نجّار، آهن گر و کارگر که اغلب ایرانی بودند، در بنای بغداد مشارکت داشتند.

فعالیت 2 (صفحه ی 68 کتاب درسی)

با راهنمایی دبیر و هم فکری، توضیح دهید که انتخاب مکانی در نزدیکی تیسفون برای بنای پایتخت از سوی منصور عباسی و ساخت آن بر اساس سنت شهرسازی ایرانی، چرا برای مورخان نکته ای مهم و معنادار است؟ به نظر شما اهمیت و معناداری این اقدام چیست؟

بدین گونه با از میان برداشتن رقیبان و مخالفان داخلی، بنای پایتخت جدید و پایه ریزی تشکیلات سیاسی اداری منظم در زمان منصور، خلافت عباسیان استوار شد و تمام سرزمین های اسلامی به استثنای اَندَلسُ تحت فرمان آنان درآمد.

دوره های خلافت عباسیان

دوران خلافت عباسیان به لحاظ قدرت و نفوذ خلفا، به دو دوره متفاوت تقسیم می شود:
الف) دوره ی نیرومندی و شکوفایی (132 – 232 ق)

در این دوره که صد سال نخست حکومت عباسیان را شامل می شود، خلفا از قدرت و نفوذ فوق العاده ای برخوردار بودند و توانستند تا حد زیادی یک پارچگی قلمرو خلافت را حفظ و قیام ها و شورش های مختلف را سرکوب کنند. آنان هم چنین بر امور سیاسی، نظامی، اداری و دینی نظارت و سیطره کامل داشتند؛ حاکمان ولایات، فرماندهان نظامی، وزیران و بسیاری دیگر از کارگزاران حکومتی را عزل و نصب می کردند و دستور به جنگ و صلح می دادند. همه ی خلفای این دوره قدرت مند بودند، اما منصور، هارون الرشید و مأمون به مراتب قدرت و تأثیرگذاری بالاتری در تاریخ این سلسله داشتند.

فعالیت 3 (صفحه ی 69 کتاب درسی)

نقشه های قلمرو خلافت عباسیان و امویان را مقایسه کنید و بگویید از نظر محدوده جغرافیایی چه تفاوتی با هم دارند و دلیل آن چیست؟

نقش و جایگاه ایرانیان در خلافت عباسیان؛ یکی از ویژگی های شاخص خلافت عباسیان، اجتناب از سیاست عرب گرایی بود که امویان دنبال می کردند. به همین دلیل، در این دوره، ایرانیان در کنار اعراب از جایگاه ممتازی در حکومت عباسیان برخوردار شدند و نقش مهمی را در اداره ی امور خلافت به عهده گرفتند. آنان علاوه بر تصدی منصب مهم وزارت و سایر مناصب دیوانی، در مواردی به فرماندهی سپاه و حکومت بر برخی ولایات منصوب شدند.
علاوه بر ابومسلم، ایرانیان دیگری نیز در دستگاه خلافت عباسیان صاحب نفوذ و قدرت فراوان شدند که بارزترین آن ها، خاندان های برمکی و سهل بودند. هارون الرشید، پنجمین خلیفه عباسی (ح 170 193 ق) که مقام و حتی جانش را مدیون دبیر و مربی خویش، یحیی پسر خالد برمکی بود، اداره امور خلافت را به او سپرد. یحیی و دو پسرش مدت هفده سال صاحب چنان قدرت و عظمتی بودند که این دوره در تاریخ به دوران فرمان روایی برمکیان معروف شده است؛ اما سرانجام به طور ناگهانی و بی رحمانه به دستور خلیفه از صفحه ی روزگار محو شدند.

کاوش خارج از کلاس

به چند گروه تقسیم شوید و با استفاده از منابعی که دبیر معرفی می کند هر گروه درباره ی یکی از موضوع های زیر مطلبی را تهیه و در کلاس ارائه دهید.
الف) برمکیان که بودند و چگونه به دربار عباسیان راه یافتند؟ ب) خدمات سیاسی و اداری برمکیان چه بود؟ پ) خاندان برمکی چه خدمات علمی و فرهنگی کردند؟ ت) چرا هارون الرشید تصمیم به نابودی برمکیان گرفت؟

فضل بن سهل و برادرش حسن بن سهل که تربیت یافته ی برمکیان و از دهقانان و زمین داران بزرگ خراسان بودند، نقش تعیین کننده ای در تحولات خلافت در زمان مأمون (ح 198 – 218 ق) داشتند.
هارون دو پسرش امین و مأمون را به ترتیب به عنوان ولیعهد برگزید، اما امین پس از آن که به خلافت رسید، برادرش را از ولیعهدی کنار زد. مأمون با تدبیر و شمشیر ایرانیانی هم چون خاندان سهل و طاهربن حسین (ذوالیمینین)، برادرش را شکست داد و خلیفه شد. پس از آن بود که فضل بن سهل به عنوان وزیر مأمون و حسن بن سهل در منصب حاکم عراق، صاحب قدرت و جایگاه رفیعی شدند. خلیفه حتی تحت تأثیر وزیر قدرت مند خود، مرکز خلافت را از بغداد به مرو منتقل کرد و لباس و پرچم سیاه را که نشان عباسیان بود به رنگ سبز درآورد.
بزرگان عرب در بغداد نسبت به تسلط خاندان سهل بر امور خلافت به حسادت و دشمنی پرداختند و در صدد برآمدند که مأمون را خلع و فرد دیگری از خاندان عباسی را به خلافت بنشانند. شاید به همین دلیل بود که مأمون تصمیم گرفت وزیر خود را به قتل رسانده و برادر او را خانه نشین کند. خلیفه هم چنین، دوباره جامه ی سیاه به تن کرد و بغداد را مرکز خلافت قرار داد.

بحث و گفت و گو

با راهنمایی دبیر، درباره ی این که چرا عباسیان سیاست عرب گرایی امویان را ادامه ندادند، گفت و گو کنید.
ب) دوره ی ضعف و تجزیه ( 232- 656 ق)

با پایان گرفتن حکومت مأمون و خارج شدن اداره ی امور از دست وزیران ایرانی، به تدریج حکومت عباسیان نیز رو به ضعف و انحطاط گذاشت. جانشینان مأمون، سپاهی از غلامان ترک که در سرحدات ماوراءالنهر به اسارت مسلمانان درآمده بودند و در سوارکاری و تیراندازی مهارت داشتند، تشکیل دادند. پس از آن که فرماندهان این سپاه با عنوان امیرالامراء قدرت را به دست گرفتند و بر امور خلافت تسلط یافتند، دورانی از هرج و مرج آغاز شد. آنان خودسرانه، خلیفه ای را خلع و فردی دیگر از خاندان بنی عباس را بر جای او می نشاندند. حتی برخی از خلفا به دست این امیرالامراها کشته و یا کور شدند.
در چنین اوضاع و احوالی بود که قیام های ضدعباسیان و جنبش های استقلال طلبی، بخش های وسیعی از قلمرو خلافت از جمله ایران و شمال آفریقا و مصر را فرا گرفت. رهبران برخی از این قیام ها و جنبش ها موفق شدند قدرت را در مناطقی به دست گرفته و سلسله های حکومتی مستقلی را تأسیس کنند. چنین رویدادی به منزله ی تجزیه ی قلمرو و کاهش قدرت و اختیارات سیاسی و نظامی خلفای عباسی بود. این وضعیت تا بدان جا پیش رفت که دامنه ی قدرت سیاسی و اداری خلفا به عراق و سرانجام شهر بغداد محدود شد. حتی امیران و سلاطین برخی از سلسله ها مانند آل بویه و سلجوقیان بر پایتخت عباسیان نیز تسلط یافتند. با این حال، احترام و جایگاه دینی خلفا هم چنان محفوظ ماند. بسیاری از حاکمانی که به عنوان امیر یا سلطان قدرت را به دست گرفته بودند، برای توجیه مشروعیت حکومت خود و مقبولیت نزد توده های مردم مسلمان، نیازمند فرمان و لواء(عَلَم یا پرچمی که به نشانه ی تأیید یا رسمیت حکومت، از طرف خلفا یا پادشاهان برای کسی فرستاده می شد.) خلیفه بودند و چنین وانمود می کردند که مطیع اوامر او هستند.

فکر کنیم و پاسخ دهیم (صفحه ی 70 کتاب درسی)

به نظر شما، علت دوام آوردن خلافت عباسی با وجود ضعف قدرت سیاسی و نظامی خلفا و تجزیه ی قلمرو خلافت چه بود؟
نظام اداری

تشکیلات اداری و مالی حکومت اسلامی در زمان پیامبر بسیار ساده بود. اعراب مسلمان به دلیل آن که سررشته ای در تشکیلات اداری و امور کشورداری نداشتند، پس از آن که ایران، شام و مصر را فتح کردند، تشکیلات و نهادهای اداری سرزمین های فتح شده را حفظ کردند و اداره ی آن ها را به حکّام محلی سپردند.
پیشینه ی تأسیس دیوان در دوران اسلامی به زمان عمربن خطاب، خلیفه ی دوم باز می گردد. او به پیشنهاد هرمزان، یکی از فرماندهان اسیر ایرانی، دیوان جُند (سپاه) را در مدینه تشکیل داد. در دوران خلافت امویان، دیوان های دیگری پدید آمد. یکی از اقدام هایی که به دستور عبدالملک مروان، خلیفه ی اموی انجام گرفت، برگرداندن خط و زبان دیوان از فارسی به عربی بود.
در دوره ی نخست خلافت عباسیان، تشکیلات اداری (دیوانی) منظم و منسجمی با اقتباس از نظام دیوانی عهد ساسانیان شکل گرفت. در آن زمان، منصب وزارت، با الگو گرفتن از دوره ی ساسانی به وجود آمد و وزیر در رأس تشکیلات دیوانی قرار گرفت.

نهضت علمی و فکری مسلمانان

شکوفایی تمدن اسلامی در قرن های چهارم و پنجم هجری، متکی بر نهضتی علمی، فکری و فرهنگی بود که در سده های پیش از آن و به خصوص در دوره اول خلافت عباسیان به وقوع پیوسته بود. در این درس، زمینه ها، علل و برخی ابعاد مهم این نهضت بررسی می شود.

زمینه ها و علل شکوفایی علمی و فکری

زمینه ها و عوامل مختلفی در شکل گیری نهضت علمی و فرهنگی مسلمانان در عصر خلافت عباسیان نقش داشت که مهم ترین آن ها، عبارت بودند از:
الف) آموزه های قرآن و احادیث پیامبر انگیزه ی فراوانی در مسلمانان برای جست و جوی دانش و علم آموزی ایجاد کرد.
ب) خروج مسلمانان از شبه جزیره ی عربستان و فتح سرزمین هایی مانند ایران، شام، مصر و… که از پیشینه ی تمدنی کهن و مراکز علمی و آموزشی گوناگونی برخوردار بودند، زمینه ی ارتباط فکری و فرهنگی میان مسلمانان با دیگر فرهنگ ها را فراهم آورد. در نتیجه ی این ارتباط، مسلمانان با علوم و دست آوردهای تمدنی مردمان سرزمین های فتح شده آشنا شدند و انگیزه و علاقه ی فراوانی پیدا کردند که آثار علمی و فرهنگی آن ها را به زبان عربی ترجمه کنند.
پ) حضور پیروان ادیان دیگر از جمله یهودیان، مسیحیان، زرتشتیان و … در کنار مسلمانان، موجب شد که پیروان اسلام برای دفاع از باورهای دینی خود در برابر عقاید غیر اسلامی به علوم عقلی و به خصوص علم کلام (علم کلام شاخه ای از علوم اسلامی است که با تکیه بر نقل (قرآن و احادیث) و عقل به تبیین و اثبات اصول اعتقادی می پردازد و به شبهات مربوط به آن ها پاسخ می گوید.) توجه نشان دهند.
ت) بروز اختلافات دینی در میان مسلمانان و شکل گیری فرقه ها و مذاهب مختلف اسلامی نیز به گسترش علم کلام کمک کرد.
ث) حمایت مادی و معنوی برخی خلفا، وزیران و دیگر مقام های حکومتی از عالمان و فعالیت های آنان نیز سهم زیادی در رواج و رونق علم و دانش در میان مسلمانان داشت.

بحث و گفت و گو

به نظر شما کدام یک از عوامل ذکر شده در متن درس نقش مهم تری در شکوفایی فکری، فرهنگی و علمی جهان اسلام در عصر عباسیان داشت؟ برای نظر خود دلیل بیاورید.

بیش تر بدانیم

علوم در قرن اول هجری
با وجود توصیه های مکرر قرآن و پیامبر اسلام به علم آموزی، چند عامل، گسترش علوم را در قرن اول هجری کُند و دشوار کرده بود. نخست آن که مکتوب کردن باورها و دانسته های علمی در فرهنگ عربی آن روزگار چندان معمول نبود. اعراب ترجیح می دادند شعر، لغت، اخبار و احادیث را به صورت شفاهی بیان کنند. به همین دلیل در آغاز از تدوین احادیث نبوی هم اجتناب می کردند؛ دوم، خط عربی نیز در آغاز، خطی ابتدایی بود که نگارش را دشوار می ساخت؛ سوم، خلفای اموی چندان اعتنایی به علوم و معارف سایر اقوام و جوامع نداشتند و اهتمام به امور علمی در نظر آنان، کاری کم ارزش و در شأن موالی به حساب می آمد (دانش نامه ی جهان اسلام، ج 7، مدخل ترجمه، ص 26)

اوج گیری فعالیت های علمی و فکری مسلمانان

با به قدرت رسیدن عباسیان و مشارکت ایرانیان در اداره ی امور خلافت، فعالیت های علمی و فکری مسلمانان به نحو چشم گیری افزایش یافت و در دوران خلفایی چون هارون و مأمون به اوج خود رسید. مورخان، نقش خاندان های برمکیان و سهل را در گسترش نهضت علمی و فکری دوران این دو خلیفه بسیار مؤثر و مهم می شمارند. در آن زمان تعداد زیادی از اندیش مندان و دانش مندان با زبان، فرهنگ و قومیت متفاوت در بغداد، پایتخت عباسیان گرد هم آمده و در مراکز علمی و آموزشی آن شهر مشغول به کار بودند.
بیت الحِکمه (بیت الحکمه در زمان هارون الرشید در بغداد تأسیس شد و فعالیت آن در زمان خلافت مأمون به اوج خود رسید.) و رصدخانه ی بغداد از مهم ترین آن مراکز به شمار می رفتند.

نهضت ترجمه

منظور از نهضت ترجمه، جنبش اقتباس و انتقال آثار علمی و فرهنگی تمدن های ایران، یونان، مصر و هند به عالم اسلامی و ترجمه ی آن ها به زبان عربی در دوره ی عباسیان بود. نهضت ترجمه تأثیر بسیار زیادی در پیشرفت های علمی و فکری و شکوفایی تمدنی مسلمانان داشت. در طول این نهضت (از نیمه ی قرن دوم تا اواخر قرن چهارم هجری) شمار زیادی از آثار علمی در موضوع های فلسفه، پزشکی، ریاضیات، نجوم، موسیقی، کیمیا، گیاه شناسی و جانور شناسی، سیاست و کشورداری از زبان های پهلوی (ایرانی)، سُریانی (زبان مردم شام)، یونانی و سانسکریت (هندی) به عربی ترجمه شد (دانش نامه ی جهان اسلام، ج 7، مدخل ترجمه) بیت الحکمه در اصل به همین منظور به وجود آمده بود و همواره تعدادی از مترجمان زبده در آن جا به ترجمه ی کتاب از زبان های مختلف به عربی اشتغال داشتند. از مشهورترین این مترجمان، می توان از حُنین بن اسحاق، اسحاق بن حنین، بنو موسی (برادران خوارزمی) و خاندان بُختیَشوع نام برد.
بیت الحکمه صرفاً مرکزی برای ترجمه و تألیف کتاب نبود، بلکه کانونی برای گفت و گوی علمی و تبادل افکار نیز بود. مأمون علاقه ی فراوانی به مباحث و مناظره های علمی از خود نشان می داد و دانش مندان و عالمانی که اندیشه و عقاید متفاوتی داشتند، در حضور او مباحثه و مناظره می کردند.
به هر حال، تحت تأثیر تعالیم اسلام ومجموعه ای از امکانات و حمایت های مادی و معنوی که در دوره ی نخست خلافت عباسی فراهم آمد، تحول فکری و علمی عظیمی در میان مسلمانان ایجاد شد. آثار و پیامدهای این تحول، پیشرفت فوق العاده ی مسلمانان در رشته های مختلف علوم و معارف و پا به عرصه نهادن دانش مندان و متفکران بزرگی بود که در درس های بعدی، شرح حال و آثار آنان به فراخور حال بررسی خواهد شد.
معماری، شهرسازی و هنر اسلامی نیز در عصر خلافت بنی عباس پیشرفت فوق العاده ای کرد و آثار شکوه مند و فاخری به دست هنرمندان و معماران مسلمان به وجود آمد.

نقش علمی و فرهنگی امامان شیعه امام کاظم (ع) (128 – 183 ق) تا سال 169 ق در مدینه به بیان تعالیم اسلام و تربیت شاگردان اشتغال داشت. آن حضرت شیعیان را از هم کاری با حکومت عباسی منع می کرد و در موقعیت های مختلف با سخنانی صریح به نفی حاکمیت عباسیان می پرداخت. از این رو، به دستور مهدی و هارون عباسی به زندان افتاد و سرانجام در زندان به شهادت رسید.

دوره ی زندگانی امام هشتم شیعیان (148 – 203 ق)، هم زمان با دوران خلافت امین و مأمون بود. مأمون در آغاز خلافتش با بعضی قیام های علویان و مخالفت طرف داران امین روبه رو شد. او، به منظور کسب حمایت شیعیان، مهار قیام های علویان و جلب اعتماد خراسانیان، امام رضا (ع) را از مدینه به مرو منتقل و مجبور به پذیرش مقام ولایت عهدی خود کرد. گفته می شود که مأمون به تشویق فضل بن سهل، اقدام به این کار کرده است.
مأمون پس از سه سال با تغییر شرایط سیاسی، تصمیم گرفت پایتخت خود را به بغداد منتقل نماید. او در مسیر بغداد، ابتدا در سرخس وزیر ایرانی خود فضل بن سهل را کشت و سپس در توس امام رضا (ع) را مسموم کرد و به شهادت رساند.
فعالیت امامان بعد از امام رضا (ع)، یعنی امام جواد (محمد تقی)، امام هادی (علی النقی) و امام حسن عسکری تا عصر غیبت امام مهدی (عج) ( 260 ق) بر تربیت شاگردان و یاران برجسته، مقابله با تحریف مبانی دینی و سنت نبوی، حفظ جامعه شیعی و مبارزه با جریان های فکری و فرهنگی انحرافی در شیعه متمرکز بود. آنان به شدت تحت مراقبت جاسوسان و دستگاه امنیتی خلافت عباسی قرار داشتند و ناگزیر به اقامت در سامرا شدند.

از زمان امام صادق، حرکتی در جامعه ی اسلامی با عنوان جریان وکالت آغاز شد و در دوران امامان بعدی به اوج خود رسید. وکلای ائمه کسانی بودند که در مکتب اهل بیت آموزش دیده بودند و با اجازه آنان به عنوان مرجع امور دینی مردم در شهرهای مختلف ایفای نقش می کردند. جریان وکالت در دوران غیبت نیز تا مدتی ادامه یافت و در پی آن مرجعیت شیعی شکل گرفت.

کاوش خارج از کلاس

به 4 گروه تقسیم شوید و هر گروه با استفاده از منابعی که دبیر معرفی می کند، درباره ی فعالیت های فکری و فرهنگی یکی از امامان شیعه و چگونگی ارتباط آنان با شیعیان مطالبی را تهیه کنید و در کلاس ارائه دهید.
امام کاظم (ع)، امام جواد (ع)، امام هادی (ع) و امام حسن عسکری (ع)

خلافت فاطمیان (297 – 567 ق)

فاطمیان، خاندانی از شیعیان اسماعیلی مذهب بودند. اسماعیلیه شاخ های از مذهب شیعه هستند که اسماعیل پسر امام جعفرصادق (ع) را که قبل از آن حضرت وفات یافته بود، به عنوان امام هفتم می شناسند. اسماعیلیان در بین خود انشعاباتی یافتند؛ یک گروه آنان، اسماعیلیان فاطمی بودند که به استمرار امامت در فرزندان اسماعیل اعتقاد داشتند. از این رو، خلفای فاطمی، خود را از نوادگان اسماعیل، پسر امام جعفر صادق (ع) می شمردند.

تأسیس خلافت فاطمیان

در شرایطی که خلافت عباسی در سراشیبی ضعف و انحطاط افتاده بود، یکی از نوادگان اسماعیل، پسر امام جعفر صادق (ع) به نام عبیدالله مهدی، حکومتی را در شمال آفریقا (تونس و مراکش) بنیاد نهاد که به خلافت فاطمیان معروف شد. خلفای فاطمی پس از مدتی، مصر را نیز به تصرف خود در آوردند و شهر قاهره را به عنوان پایتخت خود بنا کردند تا با بغداد رقابت کند. آنان سپس، منطقه ی شام را نیز گرفتند.
خلافت فاطمیان در زمان مُستَنصِر (ح 427 – 487 ق) به اوج قدرت سیاسی، شکوفایی فرهنگی و رونق اقتصادی دست یافت و قلمرو آن به نهایت وسعت خود رسید.

فعالیت 4 (صفحه ی 75 کتاب درسی)

به نقشه دقت کنید و با هم فکری بگویید، تسلط فاطمیان بر مناطق شام و حجاز، از نظر سیاسی و مذهبی چه اهمیتی در رقابت آنان با عباسیان داشت؟

از اواخر دوران مستنصر، حکومت فاطمیان دچار ضعف سیاسی و بحران اقتصادی شد. حملات پیاپی سلجوقیان به قلمرو خلافت فاطمی و سپس شروع جنگ های صلیبی، وضعیت آن را بدتر کرد.
حکومت فاطمیان سرانجام توسط صلاح الدین ایوبی منقرض شد.

روابط فاطمیان و عباسیان

روابط این دو سلسله ی مسلمان همواره خصومت آمیز بود. فاطمیان خلافت را حقِ خود می دانستند و حکومت عباسیان را به رسمیت نمی شناختند. علاوه بر آن، خلفای فاطمی با تسلط بر مناطق شام و حجاز، حکومت عباسیان را به شدت مورد تهدید قرار داده بودند.
فاطمیان هم چنین با فرستادن عده ی زیادی از داعیان (مبلغان مذهب اسماعیلیه) به سرزمین های دور و نزدیک، از جمله عراق، ایران و یمن و گسترش دعوت اسماعیلی، خشم و وحشت خلفای عباسی را برانگیخته بودند. برخی از مبلغان اسماعیلی، علاوه بر فعالیت های تبلیغی، علیه دشمنان خود اقدام به عملیات سیاسی و نظامی نیز می کردند.
در مقابل، عباسیان نیز کوشیدند با استفاده از توان سیاسی و نظامی حکومت سلجوقیان و دیگر متحدان خود، با خلافت فاطمی مقابله کنند.خلافت عباسی هم چنین اقدام به تبلیغات گسترده ای علیه فاطمیان کرد و به ترفندهای گوناگونی متوسل شد که نشان دهد نسََب خلفای فاطمی جعلی است و آنان از نسل علی و فاطمه نیستند.

سیاست مذهبی

خلافت فاطمی نسبت به ترویج مذهب تشیع اسماعیلی و رواج آیین های شیعی در مناطق زیر سلطه ی خود اهتمام جدّی داشت و از عالمان شیعی حمایت می کرد. فاطمیان در شهرهای قلمرو خود به نام امامان خود خطبه می خواندند. اگر چه معدودی از خلفای فاطمی، محدودیت هایی را برای پیروان سایر مذاهب از جمله اهل تسنن ایجاد کردند، اما در بیش تر دوران حکومت فاطمیان، اهل تسنن آزادانه به زندگی و فعالیت دینی و اجتماعی خود مشغول بودند.

فعالیت های علمی و فرهنگی

مذهب اسماعیلیه از مذاهب عقل گرا بود و از این رو، اسماعیلیان برای ترویج اصول عقاید خود، علاقه ی فراوان و توجه خاصی به علوم مختلف به ویژه فلسفه و کلام نشان می دادند.
قاهره در روزگار فاطمیان شاهد شکل گیری و فعالیت وسیع مراکز علمی و آموزشی گوناگونی بود. یکی از بادوام ترین دانشگاه های دنیای اسلامی به نام اَلاَزهر توسط فاطمیان در آن شهر بنیان نهاده شد ( 359 ق) که تاکنون با همین نام به فعالیت خود ادامه داده است.
علاوه بر آن، مرکز علمی بزرگ دیگری با نام دارالعلم (الحکمه) در قاهره شکل گرفت و استادان بزرگی در آن مرکز علمی به تدریس علوم مختلف از قبیل فقه، نجوم، طب، ادبیات و… گماشته شدند.
به منظور آن که دارالعلم قاهره بتواند نقشی هم چون بیت الحکمه ی بغداد داشته باشد، کتاب های زیادی تهیه و در اختیار مشتاقان علم که در آن مشغول فعالیت علمی بودند، نهاده می شد.
هدف اساسی فاطمیان از ایجاد مراکز علمی و آموزشی بزرگ، تربیت عالمان و داعیان مسلط به تعالیم مذهب اسماعیلی و دیگر معارف بود. اغلب دانش آموختگان این مراکز، دانش مندان و عالمان برجسته ای بودند که کتاب ها و رساله های زیادی در فلسفه، کلام، فقه و دیگر علوم تألیف کردند و دعوت اسماعیلی را در درون قلمرو فاطمیان و خارج از آن تا هندوستان و ماوراء النهر گسترش دادند.

یک توضیح
کتاب خانه ی کاخ قاهره
توصیف یکی از نویسندگان اواخر دوره ی فاطمیان از کتاب خانه ی کاخ قاهره «از شگفتی های دنیاست و می گویند در تمام جهان اسلام، کتاب خانه ای بزرگ تر از کتاب خانه ی قاهره که در قصر قرار دارد، نیست…. و گفته می شود که ششصد و یک هزار کتاب دارد و از خطوط منسوب به صاحبانش در آن بسیار هست» (مقریزی، الخِطَط، ج 1، ص 409)

معماری

عصر فاطمیان، از جمله دوره های برجسته ی تاریخ معماری و هنر اسلامی شناخته می شود. علاقه ی خلفای فاطمی به مظاهر شکوه و جلال، به توسعه هنرهای تزئینی و معماری کمک کرد. فاطمیان شهرهای مختلفی را بنا کردند که باشکوه ترین آن ها قاهره بود. مساجد جامع اَزهَر، جامع حاکم و جامع اَقمَر از مشهورترین نمونه های آثار معماری این عصر در قاهره به شمار می روند.

فعالیت 5 (صفحه ی 77 کتاب درسی)

بررسی شواهد و مدارک
ناصرخسرو، حکیم و شاعر ایرانی که به مذهب اسماعیلیه گرایش داشت، در عصر فاطمیان به مصر سفر کرد. او در سفرنامه ی خود به توصیف دیده ها و شنیده هایش از مصر و شهرهای آن پرداخته است. بخشی از توصیف او از قاهره را بخوانید و بگویید برداشت شما از این توصیف، درباره ی هنر معماری و شهرسازی فاطمیان چیست؟
«… و آن شهری شد که نظیر آن کم باشد. و تقدیر کردم (اندازه گرفتم) که در این شهر قاهره، از بیست هزار دکان کم نباشد، همه مِلکِ سلطان. و بسیار دکان هاست که هر یک را در ماهی ده دینارِ مغربی اُجره (اجاره بها) است… و کاروان سرای و گرمابه و دیگر عَقارات (مِلک و زمین زراعتی) چندان است که آن را حدّ و قیاس نیست….. و قصر سلطان میان شهر قاهره است و همه حوالی آن گشاده، که هیچ عِمارت (ساختمان، بنا) بدان نپیوسته است. … و چون از بیرونِ شهر بنگرند قصرِ سلطان چون کوهی نماید، از بسیاری عمارات و ارتفاعِ آن، اما از شهر هیچ نتوان دید، که باروی آن عالی است. و گفتند که در این قصر دوازده هزار خادِم اِجری خواره (مقرری بگیر، حقوق بگیر) است، و زنان و کنیزکان خود که داند، الا گفتند که سی هزار آدمی در آن قصر است و آن دوازده کوشک (قصر، کاخ) است. و این حَرَم را ده دروازه است» (سفرنامه ی ناصرخسرو، ص77).

هنر و صنایع

هنر و صنعت نیز در دوران فاطمیان پررونق بود. از جمله هنرهای رایج در آن زمان، می توان به نقاشی، شیشه گری، کاشی کاری، منبت کاری، کاغذسازی و فلزکاری اشاره کرد. هنرمندان آن دوره در برخی از هنرها، مانند شیشه گری، بلورسازی و سفال گری به نوآوری پرداختند و شیوه های جدیدی را ابداع کردند.

در زمان فاطمیان صنعت پارچه بافی رواج زیادی یافت و مراکز و کارگاه های پارچه بافی متعددی در شهرهای مختلف مصر از جمله قاهره مشغول تولید انواع منسوجات بودند. برخی از این مراکز، پارچه های گران قیمت و تزئینی را که مخصوص خلفا و دولت مردان فاطمی بود، تولید می کردند. در دربار فاطمیان، خزانه ای مخصوص لباس وجود داشت و دارای انباری از لباس های متنوع بود که در مناسبت های گوناگون و متناسب با فصول مختلف میان کارکنان دربار توزیع می شد.

پرسش های نمونه

1- خلافت عباسیان را به لحاظ شیوه ی کسب، انتقال و حفظ قدرت با خلافت امویان، مقایسه کنید.

2- اقدام های مهم منصور را برای تحکیم و تثبیت خلافت عباسیان، فهرست نمایید.

3- تحلیل و قضاوت خود را از اقدام خلفای عباسی در کشتن ابومسلم بیان کنید.

4- نقش خاندان ایرانیِ سهل را در تحولات سیاسی و فرهنگی دوران مأمون شرح دهید.

5- مهم ترین دست آوردهای خلافت فاطمیان در عرصه علم و آموزش چه بود؟ توضیح دهید.