حق الناس چیست و چه اهمیتی دارد ؟
حق الناس چیست ؟
حق‌الناس یک اصطلاح فقهی خاص در ابواب قضا، شهادت و حدود است. در لغت به معنای «حق مردم» می‌باشد و در کنار حق‌الله، اساس حقوق اسلامی را تشکیل می‌دهد.
مهم‌ترین معنی حق‌الناس حقوق مردم بر یکدیگر است. حقوقی که شامل حفظ جان و مال و آبروی افراد می‌شود. حال آن که حق‌الله به عنوان حقوق خداوند بر بندگان خود تعریف می‌شود. در عمل بخش قابل توجهی از تکالیف لازم دینی از جنبه‌ی حق الله برخوردارند. البته برخی از آنها از جنبه‌های مرتبط با حق الناس نیز برخوردار هستند.
برخی از این حقوق واجب بوده و برخی دیگر از آنها نیز مستحب هستند. به این ترتیب در صورت ضایع کردن حقوق واجب، در بسیاری از موارد علاوه بر توبه، جبران و ادای این حقوق نیز لازم است. به عنوان مثال می‌توان به قضای نمازهای واجب یا بازگرداندن اموال تصاحب شده‌ی مردم به آنها اشاره کرد.
حق الناس از نظر عام چیست؟
حق الناس به معنی حساب و کتابی است که در آن با هم‌نوعان خود یا همان مردم طرف هستیم. این حق شامل بدهی یا قرضی می‌شود که ما به عنوان یک فرد نسبت به مردم داریم. البته این بدهی یا قرض لزوما شامل موارد مادی نمی‌شود و ممکن است یک حق کاملا معنوی باشد.
حق الناس در کنار حق الله از جمله مفاهیمی به شمار می‌رود که در قرآن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. به گونه‌ای که در بسیاری از آیات قرآن، از نماز به عنوان نماینده‌ی حقوق خدا بر بندگان یاد شده است. در سوی مقابل نام زکات نیز به عنوان نماینده‌ی اصلی حقوق مردم به میان آمده است.
به طور کل حق الناس مصادیق مختلفی را در بر می‌گیرد. برخی از مصادیق حق الناس ممکن است در ظاهر کم اهمیت جلوه کنند. به عنوان مثال حقوق مربوط به همسایگان از جمله مواردی است که جزو حق الناس طبقه‌بندی می‌شود. اما شاید اهمیت آن در حالت عادی چندان به چشم نیاید. غرض آن که جزییات مربوط به حق الناس آن چنان هم پیچیده نیست. به گونه‌ای که شاید کم اهمیت‌ترین مسائلی که می‌شناسیم هم جزو این حق و حقوق قرار گیرد.
اهمیت حق الناس چیست؟
همان گونه که به آن اشاره شد، در بسیاری از روایات نقل شده از بزرگان دین، اهمیت حق‌الناس از حق‌الله بیشتر است. به این دلیل که حق الناس خود به عنوان حق الله نیز شناخته می‌شود. اما حق الله را نمی‌توان حق الناس دانست. اگر شخصی گناهی را در نامه‌ی اعمال خود به ثبت برساند، طرف حساب او تنها خدا است و دیگر به کسی بدهکار نخواهد بود. اما اگر کاری کند که حق مردم ضایع شود، علاوه بر فردی که حق او ضایع شده است، خدا نیز به عنوان یک مدعی در برابر آن عمل ناشایست به شمار خواهد رفت.
برای آن که بفهمیم اهمیت حق الناس چیست باید بدانیم که توبه از گناهان در صورتی پذیرفته خواهد شد که حقوق الهی و حقوق مردم به طور کامل ادا گردند.
از پیامبر اسلام (ص) نقل شده است: «کسی که در پرداخت حق دیگری امروز و فردا نماید، در حالی که قادر به پرداخت آن است، هر روز در پرونده‌اش معادل گناه یک داروغه‌ی ظالم ثبت خواهد گردید»
امام جعفر صادق (ع) نیز شدیدترین حالت انسان در روز قیامت را هنگامی می‌داند که مستحقین زکات و خمس جلوی انسان را گرفته و خطاب به او بگویند: «خداوندا این شخص خاطی خمس یا زکات مالش را به ما نپرداخته است» پس خداوند از حسنات این شخص به آنها عوض خواهد داد.
به طور کل از نگاه دین اسلام حق الناس تنها به مال مردم اختصاص ندارد و جان و آبروی آنها را نیز در برمی‌گیرد. در این میان حتی ترساندن یا ناراحت کردن نا بجای مردم نیز به عنوان حق الناس تلقی می‌شود و مجازات سختی را در قیامت به دنبال خواهد داشت.
از نظر فقهی حق الناس چیست؟
از نظر فقهی می‌توان حق الناس را به عنوان یک اصطلاح در ابواب قضا، شهادت و حدود در نظر گرفت. این حق در لغت به معنای حق مردم است و در کنار حق الله اساس حقوق اسلامی را تشکیل می‌دهد. ترکیب اضافی حق الناس، از نوع اضافه ملکی بوده و اضافه حق به ذی حق است. به این معنی که حق به مردم تعلق دارد. حق الناس را می‌توان یک عرف حقوقی نام نهاد که برخی از افراد جامعه در مقابل سایر افراد آن جامعه بر گردن دارند. به عنوان مثال می‌توان به بازگرداندن قرض و همچنین عذرخواهی و جلب رضایت افراد لطمه دیده در قبال اشتباهات انجام شده و زیانهای وارد آمده به آنها اشاره کرد.
بر مبنای آن‌چه که در اسلام آمده است می‌توان حق الناس را از حق الله مهم‌تر دانست. از سوی دیگر روایات اسلامی دلالت بر آن دارد که حساب پس دادن به موارد مرتبط با حق الناس در روز قیامت بسیار دقیق‌تر از حساب پس دادن به موارد مربوط به حق الله است. چرا که خداوند رحیم است و از حق خود می‌گذرد. اما حق مردم را باید صاحبان آن حق ببخشند. از آن‌جایی که این امر باید در همان زمان حیات صورت گیرد، بنابراین به گردن داشتن حق الناس می‌تواند بار گناهان افراد را در روز حساب سنگین نماید.
موارد حق الناس چیست؟
عده‌ای از فقه ایی که بر مباحث مربوط به حقوق نیز اشراف داشته‌اند، توانسته‌اند تا حدودی حق الناس را از حق الله تفکیک کنند. بر اساس نظریات آنها می‌توان حقوقی که بر دوش مردم قرار دارد را به سه دستهی مجزا تقسم‌بندی کرد.
- دستهی نخست با نام حق‌الناس محض شناخته می‌شود. حقوقی که به طور کامل از حق الله تفکیک شده است و تنها به مردم تعلق دارد. این دسته از حقوق مواردی نظیر رعایت جان و مال مردم را در بر می‌گیرد.
- دستهی دوم این حقوق با عنوان حق‌الله محض نام گذاری شده‌اند. این دسته از حقوق مواردی مانند نماز و روزه را شامل می‌شود. در مجموع هر آن‌چه که به عنوان واجبات دینی شناخته می‌شود را می‌توان در ردیف حق الله محض طبقه بندی کرد. البته تعدادی از آنها نیز به دسته‌بندی بعدی تعلق دارند.
- دستهی سوم حقوق قرار گرفته بر دوش مردم را حقوقی در بر می‌گیرد که که جنبه‌های مربوط به حق‌الله و حق‌الناس را به طور هم‌زمان در دل خود جای داده‌اند. به عنوان مثالی برای این دسته از حقوق می‌توان به مواردی نظیر خمس و زکات اشاره کرد.
حال شاید این پرسش مطرح شود که در دوران کودکی و پیش از زمان رسیدن به سن بلوغ حکم حق الناس چیست؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت که اگر شخصی در کودکی ضرری به دیگران وارد کرده باشد، مدیون و ضامن است. به این معنی که اگر مالی را غصب کرده یا آن را سرقت کرده باشد، در صورت موجود بودن مال مذکور باید آن را به صاحب مال باز گرداند. اگر هم مال غصب یا سرقت شده موجود نباشد باید به هر طریق ممکن نبود آن را جبران مافات کرد یا این که رضایت صاحب حق را به دست آورد و از او طلب حلالیت نمود.
در این میان اگر صاحب حق غصب شده از دنیا رفته باشد، باید مال مذکور یا خسارت آن به وارثان صاحب مال باز گردانده شود. البته پدر و مادر کودک خاطی می‌توانند در صورت آگاهی از خطای او خسارت وارد شده توسط فرزند خود به دیگران را در همان زمان کودکی او جبران کنند و فرزند خود را مدیون صاحب مال باقی نگذارند. با انجام این کار آنها همچنین می‌توانند اهمیت و جایگاه رعایت حقوق دیگران را از همان دوران کودکی به فرزند یا فرزندان خود آموزش دهند.
تفاوت حق الله با حق الناس چیست؟
در حق‌الله موضوعی که به نام حق شناخته می‌شود در عمل حکم توسط خدا است. به طور کل در حق‌الله آن‌چه به عنوان حق نام گرفته، اضافه به جاعل است. البته حق‌الناس نیز مانند حق‌الله توسط خداوند جعل شده و فقط امر آن به مردم سپرده شده‌است.
برای توضیح در مورد این که حق الناس چیست علاوه بر تفاوت‌های ماهوی می‌توان به تفاوت نوع ادا کردن حق الله و حق الناس نیز اشاره کرد. در گناهان مربوط به حق الله مانند دروغ گفتن یا نگاه کردن به نامحرم و همچنین انجام فعل زنا، عمل گناه با توبه پاک می‌شود و از بین می‌رود. البته برخی از موارد مربوط به حق الله نظیر قصور در خواندن نماز علاوه بر توبه نیاز به انجام قضای آن توسط خود شخص نیز دارد.
اما در گناهان مربوط به حق الناس مانند دزدی، رباخواری، غیبت، تهمت، زخم زبان و آبروریزی، علاوه بر استغفار و توبه به سوی خداوند، باید از مردم نیز حلالیت طلبیده شود و حقوق آنها جبران گردد. در واقع جبران حقوق مردم تا اندازه‌ای اهمیت دارد که حتی شهادت در راه خدا نیز نمی‌تواند گناهان مربوط به حق الناس را از کارنامه‌ی اعمال فرد پاک کند.
تهیه شده مجله اینترنتی دلگرم
مرضیه ملایری
