۲۰ اهمیت صله رحم از دیدگاه اسلام
معجزات صله رحم در زندگی
امیرمومنان على علیه السلام نیز به فرزندش چنین سفارش مىكند: أَكْرِمْ عَشیرَتَكَ، فَإِنَّهُمْ جَناحُكَ الَّذى بِهِ تَطیرُ، وَ أَصْلُكَ الَّذى إِلَیْهِ تَصیرُ، وَ یَدُكَ الَّتى بِها تَصُولُ خویشانت را گرامى بدار، زیرا آنان بال و پَرِ تو هستند كه با آنان پرواز مىكنى و اصل و ریشه تو مىباشند كه به ایشان باز مىگردى (از آنان كمك گرفته و به آنها سرفرازى) و دست (یاور) تو هستند كه با آنها (به دشمن) حمله مىكنى (و پیروز مىشوى).
معنا و مفهوم صله رحم در فرهنگ اسلامی
صله رحم از دو واژه صِلِه و رَحِم تشکیل شده است. صله از ریشه «وصل» به معنای پیوستن دو چیز است . معنای اصطلاحی صله رحم، ارتباط و دیدار با خویشاوندان و کمک به آنها است. کلمه «ارحام» جمع کلمه «رحم» است و رحم در اصل به معنای محل نشو و نمای جنین در شکم مادران می باشد ولی بعدها به عنوان استعاره و به علاقه ظرف و مظروف در معنای قرابت و خویشاوندی استعمال شد، چون خویشاوندان همه در اینکه از یک رحم خارج شده اند مشترکند پس کلمه” رحم” به معنای نزدیک و ارحام به معنای نزدیکان انسان است.
حتی اگر خویشاوندانت مرتد یا كافر باشند ارتباط خود را با آن ها قطع مکن.كفر و فسق سبب سقوط حق خویشاوندى نمىشود، بلكه صله رحم در این گونه موارد نیز امرى پسندیده است و چه بسا موجب هدایت و نجات بستگان از گمراهى شود. راوى مىگوید: به امام صادق علیه السلام عرض كردم: «كسانى با من خویشاوندىدارند، امّا با من همعقیده نیستند، آیا براى آنان بر عهدهام حقّى است؟ فرمود: بلى؛ حق خویشاوندى را چیزى قطع نمىكند و اگر با تو همعقیده باشند، براى آنان دو حق است؛ یكى حقّ خویشاوندى و دیگرى حقّ اسلام.
روشهاى رسیدگى به خویشان
برخى از روشهاى صله رحم و حمایت از خویشاوندان عبارتند از:
1. كمك جانى: مىتوان گفت كه بزرگترین مرتبه صله رحم، رسیدگى جانى به خویشان است و آن در جایى است كه جان یكى از بستگان انسان در خطر باشد كه در این صورت وى باید تا پاى جان بایستد و از خویشاوندان خود- در چارچوب اسلام و معیارهاى مكتبى- دفاع كند، تا ضرر را از او دفع نماید. رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: مَنْ مَشى إِلى ذى قَرابَةٍ بِنَفْسِهِ وَ مالِهِ لِیَصِلَ رَحِمَهُ أَعْطاهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَجْرَ مِأَةِ شَهیدٍ هر كس با جان و مالش، صله رحم كند، خداى متعال اجر صد شهید به او مىدهد.
2. كمك مالى: اگر در مواردى میان بستگان انسان افراد نیازمند وجود دارد، رسیدگى مالى به ایشان لازم و از درجه اهمّیّت بالایى برخوردار است. امیر مومنان على علیه السلام نیز مىفرماید: فَمَنْ أَتاهُ اللَّهُ مالًا فَلْیَصِلْ بِهِ قَرابَتَهُ كسى كه از سوى خدا ثروتى به دست آورد، باید بستگان خویش را به وسیله آن دستگیرى كند.
3. كمک فكرى: رسیدگى فكرى در جایى است كه یكى از بستگان انسان براى هدایتشدن نیاز به راهنمایى دارد. به عنوان مثال: یكى از اقوام انسان اهل نماز و روزه نیست، اگر رفتن نزد وى و راهنمایى او، سخنگفتن از فضیلت نماز و روزه و ترساندن از پیامدهاى ترك نماز و روزه در او مۆثّر مىشود، بر انسان لازم است كه نزدش رفته و به او كمك فكرى كند و این از مصادیق امر به معروف و نهى از منكر است.
به استفتایى در این زمینه توجّه فرمایید:«آیا انسان مىتواند از نظر شرعى با خویشاوندانى كه بىتقوا و بىنماز و ضدّ انقلابند از قبیل پدر، مادر، خواهر و غیره قطع رحم نماید؟ جواب: قطع رحم جایز نیست، ولى باید آنها را با مراعات موازین امر به معروف و نهى از منكر كند.»
4.كمک عاطفى:گاهى رفتن به منازل خویشان، سلام و احوالپرسى، تلفنزدن و نامهنوشتن، محبّت ایجاد مىكند و سبب دلجویى از خویشان مىشود. امیر مۆمنان علیه السلام فرمود: صِلُوا أَرْحامَكُمْ وَ لَوْ بِالتَّسْلیمِ با بستگان خود صله رحم كنید، گرچه با سلامكردن (به آنان) باشد.
امام صادق علیه السلام نیز مىفرماید: پیوند میان برادران آن گاه كه پیش هم هستند، دیدار همدیگر است و در مسافرت نامهنوشتن به یكدیگر. گاهى نیز شركت در غم و شادى خویشان از موارد صله رحم است؛ شركت در مراسم تشییع جنازه و مجالس ترحیم و دلجویى از بازماندگان آنان، و نیز شركت در مجالس جشن و سرور ایشان، رسیدگى عاطفى به آنانبوده، در تقویت و تحكیم رابطه خویشاوندى نقش مۆثّرى دارد.
5. ترک آزار: یكى از برترین روشهاى صله رحم با خویشاوندان، ترك اذّیت و آزار آنان است. بدین معنا كه پرهیز از غیبت، تهمت، زخم زبان و شماتت آنان، دخالتنكردن در زندگى آنها به عناوین مختلف، عیبجویىنكردن از آنان و … از برترین موارد صله رحم است. امام صادق علیه السلام دراین باره فرمود: أَفْضَلُ ما تُوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ كَفُّ الْأَذى عَنْها برترین چیزى كه به آن صله رحم مىشود، خوددارىكردن از اذّیت و آزار آنان است.
جایگاه و اهمیت صله ارحام در آیات و روایات
از آنجا که آموزه های ارزشمند اسلامی برای حفظ و تقویت بنیانهای اجتماعی و روابط خویشاوندی تأکید بسیاری دارد، ترک و بی توجهی به ارحام، در منطق و فرهنگ اسلامی یکی از زشت ترین و بزرگترین گناهان کبیره به حساب آورده است.بی توجهی به ارحام در منطق قرآن آنقدر مورد نکوهش است که خداوند متعال در آیاتی چند به طور صریح و آشکار از کسانی که به این واجب دینی بی توجهی می نمایند، به شدت نکوهش می نماید و ایشان را از ترک صله رحم باز می دارد:
«وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقیباً؛ [نساء، آیه1] و از خدایی که به نام او از یکدیگر درخواست می کنید و از [بریدن با] خویشاوندان پروا داشته باشید، که خداوند بر شما نگاهبان است».در مذمت و نکوهش قطع ارتباط با خویشاوند و شومی آن همین بس که در روایتی از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که فرمودند:«مبادا با کسی که قاطع رحم است رفاقت کنی، زیرا من او را در سه موضع از قرآن خدای عز و جل یافتم که به او لعن شده است.
خداوند عز و جل می فرماید (23 سوره محمد):«بسا باشد که اگر پشت دادید در زمین تباهی به بار آورید و قطع رحم کنید آنهایند آن کسانی که خدا لعنتشان کرده است و آنها را از گوش و چشم هایشان کور نموده است» و فرموده است (24 سوره رعد):«آن کسانی که بشکنند پیمان خدا را پس از بستن آن و ببرند از آنچه خدا فرمان داده که پیوست باشد و فساد کنند در زمین، آنانند که لعنت از آن آنها است و بد خانمانی» و در بقره فرموده است«آن کسانی که بشکنند عهد و پیمان خدا را پس از بستن آن و ببرند آنچه را خدا فرمان داده که پیوست شود و فساد کنند در زمین هم آنانند زیان کاران».
آثار رسیدگى به خویشان
صله رحم آثار و فواید ارزندهاى براى انسان در بر دارد كه در اینجا به برخى از آنها اشاره مىكنیم:
1. طول عمر: یكى از مهمترین آثار صله رحم، طولانىشدن عمر است. امام رضا علیه السلام در این باره فرمود:
یَكُونُ الرَّجُلُ یَصِلُ رَحِمَهُ فَیَكُونُ قَدْ بَقِىَ مِنْ عُمْرِهِ ثَلاثُ سِنینَ فَیُصَیِّرُهَا اللَّهُ ثَلاثینَ سَنَةً وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ» چه بسا مردى كه تنها سه سال از عمرش باقى مانده است، امّا خدا به خاطر صله رحم، باقىمانده عمرش را به سى سال مىرساند و خدا آنچه را مىخواهد، انجام مىدهد.
شخصى به نام مَیسِر از امام باقر یا امام صادق علیهم السلام نقل كرده كه آن حضرت فرمود: اى مَیسر! گمان مىكنم به خویشان خود نیكى مىكنى؟ گفتم: آرى فدایت شوم! من در نوجوانى در بازار كار مىكردم و دو درهم مزد مىگرفتم، یك درهم آن را به عمّهام و درهم دیگر را به خالهام مىدادم. آنگاه امام فرمود: به خدا سوگند تا كنون دو بار مرگت فرا رسیده، ولى به خاطر صله رحم به تأخیر افتاده است.
2.فراوانى روزى: حضرت سجّاد علیه السلام فرمود: مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَمُدَّ اللَّهُ فى عُمْرِهِ وَ أَنْ یَبْسُطَ لَهُ فى رِزْقِهِ فَلْیَصِلْ رَحِمَهُ .هر كس دوست دارد، خدا عمرش را طولانى و روزىاش را افزایش دهد، باید صله رحم كند.
3.حسن خلق: امام صادق علیه السلام فرمود: صِلَةُ الْأَرْحامِ تُحْسِنُ الْخُلْقَ رسیدگى به خویشان، اخلاق را نیكو مىكند.
4. پاكى اعمال و دفع بلا: امام باقر علیه السلام فرمود: صِلَةُ الْأَرْحامِ تُزَكِّى الْأَعْمالَ وَ تَدْفَعُ الْبَلْوى .» رسیدگى به خویشان، اعمال را پاك مىكند و بلا را دور مىسازد.
5. آسانى حساب: امام صادق علیه السلام فرمود: صِلَةُ الرَّحِمِ تُهَوِّنُ الْحِسابَ یَوْمَ الْقِیامَةِ … وَ تَقى مَصارِعَ السُّوءِ رسیدگى به خویشان حساب روز قیامت را آسان كرده و از مرگ بد جلوگیرى مىكند.
6. آبادى شهرها: امام صادق علیه السلام فرمود: صِلَةُ الرَّحِمِ وَ حُسْنُ الْجَوارِ یَعْمُرانِ الدِّیارَ صله رحم و خوشرفتارى با همسایه شهرها را آباد مىكند.
نفرین بر قطع کنندگان رحم
قطع رحم و ترك رسیدگى به خویشان و بستگان در اسلام سخت مورد نكوهش قرار گرفته است. خداوند تعالى كسانى را كه از خویشاوندان خود بریده، با آنان قطع رابطه مىكنند، در سه جاى قرآن مورد لعن و نفرین قرار داده است. از جمله در آیهاى مىفرماید: فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِى الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ أُولئِكَ الَّذینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ اگر از فرمان خدا روىگردان شوید، آیا جز این انتظار مىرود كه در زمین فساد كنید و قطع رحم نمایید؟
آنها كسانى هستند كه خداوند آنان را لعنت كرده است. امام صادق علیه السلام در ضمن بیان خود به نقل از پدرش فرمود: پدرم حضرت سجّاد علیه السلام فرمود: إِیَّاكَ وَ مُصاحَبَةَ الْقاطِعِ لِرَحِمِهِ فَإِنَّهُ وَجَدْتُهُ مَلْعُوناً فى كِتابِ اللَّهِ فى ثَلاثِ مَواضِعَ «» از معاشرت و دوستى با كسى كه با بستگان خود قطع رابطه كرده بپرهیز، زیرا چنین كسى را در كتاب خدا (قرآن) در سه جا مورد لعن و نفرین یافتهام.
بارالها بحق محمّد و آله الطاهرین عمل به آموزه های معصومین علیهم السلام را توشه راهمان قرار بده. اللهم صل علی محمد و آل محمّد و عجّل فی فرج مولانا صاحب الزمان.