نقش برجسته‌ها و کتیبه های استان ایلام
استان ایلام جزو منطقه‌ای باستانی قلمداد میشود که پیشینه آن به تاریخ اکاد، سومر، بابل و آشور پیوند خورده است. بابلی‌ها قسمت مرتفع سرزمینی را که در شرق بابل قرار داشت «آلامتو» یا «آلام» به معنی کوهستان می‌نامیده‌اند که سالیان متمادی دارای حکومت مقتدری بوده است.
سنگ‌نوشته‌ها، گل‌نبشته‌ها و نقش‌برجسته‌ها یادگاران به جای مانده از گذشته‌هایی است که در دل، رازها و تاریخ را سر به مهر دارند. اینان آثار تاریخی بسیار مهم و ارزشمندی است زیرا که بازگوکننده تاریخ، فرهنگ و زبان هر منطقه، دوره تاریخی و مردم آن هستند.استان ایلام، جای گرفته در دل زاگرس با عبور از دوران‌های تاریخی مختلف سنگ‌نوشته‌های گوناگونی از تمدن آشور تا دوره قاجاریه را در دل خود دارد.
کتیبه های استان ایلام
این اثر در هشت کیلومتری شهر ملکشاهی و بر دیوار شرقی تنگ کوچکی که روستای گل گل در دهانه‌ی آن استقرار یافته، قرار دارد. این سنگنوشته به خط میخی به زبان آشوری، بر روی نمای دیواره شرقی صخره‌ای بالاتر از روستای گل گل ملکشاهای به ابعاد ۹۰ در ۱۳۵ سانتی‌متر به شکل مستطیل (در جهت عمودی) نقش شده و در وسط آن نقش پادشاه آشوری به صورت برجسته با شمشیر حمایل به ارتفاع ۱۳۵ سانتی متر قرار دارد. تمامی سطح کتیبه پس از صاف کردن سطح آن به عمق ۳ سانتی‌متر و برجسته نشان دادن پیکره پادشاه با خطوط کنده‌کاری شده میخی پوشانده شده است.
سطرها به وسیله یک خط افقی کنده از همدیگر متمایز شده‌اند. ارتفاع نقش‌برجسته از سطح زمین ۲۷۰ سانتی‌متر است. متن کتیبه از فتح ایلام و لرستان (قلمرو کاسی‌ها) به وسیله آشوری‌ها حکایت می‌کند. بخشی از این کتیبه به شرح ذیل است؛
«… خدایان بزرگ از راه لطف در محفل خود مرا بر روی تخت شاهی پدرم گذاشتند و آن‌ها تسلط بر روی زمین را به من واگذار کردند. شهر (…) آن‌ها بیرون رفتند (…) روی او ستایش کارهایی که من انجام داده‌ام نوشتم بر روی آن، من به جای نهادم این سنگ‌نبشته را برای ترغیب شاهان. پسران من! در آینده باشد که بعد امیری در میان شاهان، (… ) من که او را آشور، خدایان بزرگ برای تسلط بر روی زمین و مردم نامزد کند این ستون و نخستین خدایان بزرگ را ببینند و باشد که به تدفین آن بپردازند و قربانی‌هایی بکند اما آنکه آن مجسمه را از جای آن بر دارد آشور و خدایان بزرگ و آن عده که روی این ستون نام برده شدند با نظر خشم به او نگاه کناد. باشد که به طرفداری او در یک برخورد سلاح‌ها در میدان جنگ برخیزند و باشد که آن‌ها را راهنمایی نکنند… باشد که آن‌ها هم حکم شاهی او براندازند و باشد که آن‌ها نامش را در زمین ضایع کنند.»
سنگ نوشته نخچیر
در دامنه غربی کوه نخجیر شهرستان مهران بخش صالح‌آباد و در محلی موسوم به سرتزن قرار گرفته است. این سنگنوشته به فرمان غلامرضاخان والی در سال۱۳۲۷ هـ.ق (به یادبود خرید باغی بزرگ و باصفا در صالح‌آباد) بر روی نمای غربی تخته سنگی بزرگ به ابعاد حدود ۴۵۰ در ۲۲۰ در ۴۰۰ سانتی متر و به خط نستعلیق برجسته حکاکی شده است.
سنگ نوشته حسین‌قلی‌خان والی
حسینی‌قلی‌خان والی پدر غلامرضاخان، آخرین والی منطقه ایلام و پشتکوه است. این سنگنوشته تنها سنگ‌نوشته‌ای است که حسین‌قلی‌خان به سال ۱۲۹۳ هـ.ق به یادگار گذاشته و متن آن درباره ساختن قلعه و باغ حسین‌آباد و حسینیه است. سنگنوشته مذکور در شمال شهر ایلام و روبروی پارک آزادی این شهر، بر نمای جنوبی تخته‌سنگ بزرگی به ابعاد حدود ۲۶۰ سانتی‌متر ارتفاع و ۳۲۰ سانتی‌متر عرض و ۳ متر قطر حکاکی شده است.
سنگ نوشته قلعه والی
این سنگنوشته را باید شناسنامه قلعه والی دانست. غلامرضاخان بعد از اتمام ساخت قلعه دستور حکاکی این سنگ نوشته را داد. این سنگنوشته ۱۸۰ سانتی متر طول، ۳۴ سانتی متر عرض و ۱۴ سانتی‌متر قطر دارد و با خط زیبای نستعلیق برجسته در ۱۷ سطر منظم و مجزا از یکدیگر حکاکی شده است.
سنگ نوشته میمه
کتیبه‌ای است متعلق به دوره قارجاریه که به فرمان غلامرضاخان والی پشتکوه بر روی تخته سنگی حکاکی شده و مضمون آن شرح خلاصه‌ای از خدمات عمرانی غلامرضاخان والی است. این کتیبه در شمال شهرستان دهلران و مشرف بر رودخانه‌ی موسوم به سراب میمه قرار دارد.
سنگ نوشته قوچعلی
این کتیبه در شهرستان ایلام قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح زمین حدود ۵/۴ متر است. متن این سنگنوشته به زمینه‌ای به ابعاد ۴۰ در ۷۵ سانتی‌متر به شکل ذوزنقه نگارش و حکاکی شده است. ابتدا قسمتی از سطح را به عمق حدود یک سانتی‌متر صاف کرده آنگاه قسمتی از پایین در حدود ۱۵ در ۷۵ سانتی متر را رها ساخته و بقیه را به عمق ۴ سانتی‌متر تراش داده و همراه آن متن کتیبه را به صورت برجسته و با خط نستعلیق زیبایی اجرا کرده‌اند که به علت دسترسی نداشتن به آن تا کنون سالم باقی مانده است. این کتیبه به دستور غلامرضاخان والی و به پاس احترام به پدرش (حسین‌قلی‌خان مستوفی در سال ۱۳۱۸) ساخته است.
