غار کرفتو : آثار باستانی استان کردستان و بزرگترین غار ایران
ویژگیهای غار کرفتو
غار کرفتو از غارهای آهکی و طبیعی است که در ادوار مختلف جهت استفاده و سکونت انسان تغییر حالت داده و با معماری صخرهای در چهار طبقه در دل کوه حفر شده است.
مستشرقان و محققان بسیاری از جمله دمرگان، راولینسون، کرپورتر، خانیکف و فونگال از غار کرفتو بازدید و نقشههایی از آن را تهیه و ارائه کردهاند که کرپورتر نقشه غار را تهیه و فونگال نیز تصحیح کرد.
در مقالاتی که توسط محققان به چاپ رسیده به دلیل وجود کتیبهای یونانی بر سر در یکی از اتاقهای طبقه سوم از این غار به عنوان معبد “هراکلس یا هرکول” نام برده شده است.
طول مسیر اصلی غار کرفتو حدود 750 متر است و راههای فرعی متعددی از آن منشعب میشود و در طول سکونت انسان در این غار تغییرات و دگرگونیهای عمده و دخل و تصرفهای بسیار در آن به وجود آمده و حجاران هنرمند به زیبایی فضاهایی را در مدخلهای غار تراشیده و اتاقها، راهرو و دالانهای متعددی را به وجود آوردهاند.
این غار در میان غارهای دست کن ایران از معماری کاملی برخوردار است، ورودی غار از دامنه کوه حدود 25 متر فاصله دارد و در گذشته راهی نسبتاً سخت و دشوار در کمر کوه بازدیدکنندگان را هدایت میکرد اما امروزه با عبور از «پلکانی فلزی» میتوان به دهانه ورودی غار رسید.
وجه تسمیه (معرفی) و ریشه لغوی غار کرفتو
در باب وجه تسمیه و ریشه لغوی واژه کرفتو تاکنون از محققان و پژوهشگرانی که از غار بازدید کرده و یا در مورد آن مطالعاتی را انجام دادهاند نظریه مستندی ارائه نشده است، اما نقل قولهایی در این زمینه وجود دارد که به ذکر مختصری ازآنها میپردازیم.
در میان عامه مردم منطقه از این غار با نام قلعه کرفتو «قهلای کهرفتو» یاد میشود و نظری اجمالی بر اوضاع و احوال و وضعیت و چگونگی فضاهای موجود در آن گویای این امر است که این مکان، مأمنی بوده برای پناه مردم در مواقع تاخت و تاز و تهاجم اقوام و قبایل گوناگون و در این مواقع ساکنین دسته جمعی به این غار پناه میبردند و این اثر عظیم و برجسته یکی از استحکامات نظامی و استراتژیک منطقه به شمار رفته است.
برخی نیز عنوان میکنند: که کرفتو در اصل «گرفتو» بوده و این نسبت در زبان کردی به معنای گرفته شده و فتح شده است، البته در این امر که محل در اثر یک یورش و تهاجم آسیبدیده و پس از یک جنگ خونین فتح شده، شکی نیست اما بسیاری بعید میدانند که نام محل در اثر این فتح و پیروزی باشد.
احمد شریفیفر محقق کرد، درباره این واژه مینویسد که “در مورد وجه تسمیه کرفتو تاکنون تحقیقاتی انجام نپذیرفته، ولی نگارنده بر این باور است که شاید کرفتو از دو واژه “کرف” و “تو” ترکیب شده است.
واژه «کرف یا کرفت» در پهلوی به معنی ثواب است و گویا در اوستا به معنی “ستایش” و واژه “تو” نیز در زبانهای باستانی چون سومری و عیلامی به معنی خورشید و گرما است.
در زبان کردی کنونی نیز گرما را «تاو» و خورشید را «ههتاو» میخوانند؛ بنابراین اگر این ترکیب درست باشد، کرفتو به معنی ستایشگاه خورشید است و احتمال میرود این غار و قلعه یکی ازمعابد مهرپرستی در کردستان باشد”.
غار کرفتو تحت شماره 330 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
غار کرفتو از نوع غارهای آهکی و طبیعی بوده و به احتمال بسیار زیاد در دوران سوم زمینشناسی شکل گرفته به هر جهت واژه و وجه تسمیه کرفتو هر چه باشد این مکان به عنوان یکی از آثار شاخص وحائز اهمیت استان کردستان مورد توجه همه مردم کشور و در طول سال مورد بازدید بسیاری از علاقهمندان داخلی و خارجی قرار میگیرد و تحت شماره 330 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
در گذشته بر اثر سکونت اقوام گوناگون تغییرات دگرگونیها و دخل و تصرفاتی در غار ایجاد شده و فضاهایی به صورت اتاقهای تودرتو، راهرو و دالان عبوری بهوجود آمده و از این جهت در میان غارهای دستکن از شهرت خاصی برخوردار بوده و این شهرت بیدلیل نبوده چون این غار از لحاظ بافت ساختمانی بینظیر است.
ارتفاع دهانه ورودی غار
«دهانه ورودی فعلی» از سرتپه در حدوده 20 تا 25 متر بوده که در گذشته راهی نسبتاً سخت ودشوار در کمر کوه و صخره بیرونی، هدایت بازدیدکنندگان به داخل غار را به عهده داشت، به صورتی که با قرار دادن تعدادی سنگچین و استفاده از پلکانهای چوبی علاقهمندان میتوانستند با دشواری به داخل راه یابند.
در قسمت جلوی غار، چهارطبقه معماری صخرهای و دستکن ایجاده شده که در هر طبقه علاوه بر ایجاد اتاقهای تودرتو با پنجرهها و نورگیرهایی به فضای بیرونی و درگاهیهای مربوطه، دالانها و راهروهای عبوری به منظور ارتباط به طبقات، پلههای تراشیده شده در سنگ حتی اقدام به ایجاد جای مناسب کلون و جفت و بست پنجرهها و درگاهیها کردهاند تا بیش از پیش امنیت هر قسمت را تأمین کنند و این موضوع نشان از نوعی معماری پیشرفته و بکارگیری خاص آن دارد.
البته به دلیل و ریزشهایی که در اثر گذشت زمان در صخرههای بیرونی و پیرامون دهانه ورودی در مجموعه معماری صخرهای غار ایجاد شده، تعداد اتاقها و راهروهای موجود در کلیه طبقات در حال حاضر مشخص نیست و به نظر میرسد مجموعه معماری صخرهای و دستساز غار بسیار گستردهتر از وضعیت کنونی آن باشد و آثار این تخریبها هنوز هم کاملاً مشخص و واضح است.
بررسی دیواره برخی از اتاقهای طبقات غار و راهروهای عبوری آن
بر روی دیوارها و طبقات غار نقوشی به صورت خلاصه شده از جانوران و گیاهان وجود دارد که به عنوان نقوش صخرهای میتواند برای تحقیقات و مطالعات فراوانی باشد، زیباترین بخش معماری غار، طبقه سوم آن است.
که علاوه بر دقت در تراشیدن و کندن اتاقها، فرم خاص سقفها به صورت کمانی و ایجاد درگاهیها و پلههای آستانه آن و پنجرهها و نورگیرهای اتاقها از نظر تزئینات بکار رفته از اهمیت خاصی برخوردار است و از نظر تزئینات موجود در پنجرهها قابل مقایسه با آثار موجود در معماری نوشیجان تپه همدان از دوران مادهاست.
کتیبهایی که در درون غار جلوهگری میکند
بر روی سردر ورودی یکی از اتاقهای طبقه سوم کتیبهای یونانی وجود دارد که تا حد زیادی صدمه دیده است، در این کتیبه از «الهه هراکلس» یاد شده و به همین دلیل بسیاری این غار را معبد الهه یونانی نامگذاری کردهاند، در این کتیبه آمده است:
“این خانه هراکلس است، هر کس در آن وارد شود در امان است” وجود این کتیبه سبب شده عقیده بر این باشد که احتمالاً این غار مدتی به صورت موقت مورد سکونت و استقرار سلوکیان جانشینان پس از اسکندر مقدونی قرار گرفته که پس از فتوحات مهرداد دوم اشکانی به سمت غرب ایران حرکت کردهاند.
در راهرو ارتباطی طبقه اول به دوم غار، یادگاری از «خانیکف مستشرق روسی» بر دیواره راهرو کنده شده که حکایت از بازدید ایشان در سال 1917 میلادی دارد.
ستون فقرات اصلی غار قریب به 750 متر طول دارد که در این مسیر پرپیچ و خم، دهانهها و دالانهای گوناگونی منشعب میشود و به همین جهت تاکنون کسی را قادر به شناسایی تمامی این مسیرها و تهیه نقشه کامل از آن نبوده است.
مسیر طبیعی غار
در طول مسیر دارای تفاوتهای بسیاری است، به طوری که در برخی بخشها علاوه بر وسعت خاص دالانها و تالارهای طبیعی و ارتفاع زیاد سقف آنها، قسمتهایی وجود دارد که باید به حالت سینهخیز و به دشواری از آنها عبور کرد.
همین وضعیت خاص باعث شده تا افسانهها و داستانهای بسیاری در میان اهالی منطقه وجود داشته باشد و بسیاری از طلسم غار و نحوه ایجاد آن سخن به میان آورند، حتی این امر در نوشتههای مؤلفین محلی استان تاثیر گذاشته و به ذکر چنین مطالبی پرداختهاند.
غار کرفتو از گذشتههای دور مورد توجه محققان، اندیشمندان و پژوهشگران داخلی و خارجی قرار گرفته و بر اساس مطالعات، تحقیقات و بررسیهای چندی از محققین همانند کرپورتر سال 1818میلادی، راولینسون سال 1838 م، اشتاین سال 1963 م، پروفسور ناومان آلمانی سال 1975.م به توصیف و تشریح وضعیت غار، تهیه نقشه و مشخصات آن و کاربرد و عملکرد آن پرداختهاند که تفاوتهای بسیاری نیز با هم دارد.
پس از سالهای متمادی تلاشهای فراوانی از سوی مقامات و مسئولین محلی به عمل آمد تا این اثر برجسته تحت اجرای برنامه ساماندهی و ایجاد خدمات و تسهیلات رفاهی به منظور جذب گردشگران قرار گیرد و به همین جهت علاوه بر بررسیهای میدانی که با مشارکت میراث فرهنگی کردستان و گروه غارنوردی میثم کرمانشاه در سال 1370 هجری شمسی انجام گرفت.
در سال 1376 برنامه گمانهزنی غار انجام گرفت و به دنبال تصویب طرح ساماندهی غار در سال 1377 و انجام برخی اقدامات اولیه در سالهای 1379، 1380 و 1382 سرفصل برنامه کاوش و حفاری در قالب هیئتی مرکب از باستانشناسان انجام شد.
که علاوه بر انجام برنامههای تحقیقاتی در خصوص غار کرفتو به انجام پژوهشهایی در غار “کانیمیکائیل” واقع در بخش شمالی غار کرفتو، قبرستان و محدوده «کول تاریکه» روستای “یوزباشکندی” منجر شد و نتایج حاصل بسیار چشمگیر و حائز اهمیت بود.
پژوهش میدانی محوطه غار کرفتو
غار کرفتو در سال 1818 توسط سر رابرت کرپورتر بازدید و کتیبه آن خوانده شده و در سال 1838 هنری اولینسون از غار بازدید کرد و آنچه را که بوسیله کرپورتر از کتیبه خوانده شده بود، اصلاح نمود.
در سال 1963 سراورل اشتین همراه با دستیار هنری اش ایوب خان نقشه اطاق های حجاری شده، راهروها و دهلیزهای طبیعی را تهیه کردند.که البته اکنون با توجه به اینکه خاکبرداری و پاکسازی راهروها و دهلیز ها به طور کامل انجام گرفته، نقشه اشتین کامل نیست.
البته هیات در نظر داشت نقشه برداری غار را بصورت سه بعدی انجام دهد. که این امر با توجه به هزینه سنگینی که در برداشت، در هنگام کاوش امکان پذیر نشد. ولی پلان طبقات مختلف غار و نیز راه های جدیدی که پیدا شد و به بیرون از غار منتهی گشت تهیه گردیده است.
در سال 1376 آقای دکتر میر اسکندری در راس هیاتی به گمانه زنی های محدود در درون غار و بیرون غار اقدام نمود، اولین کاوش توسط نگارنده نیز در زمستان سال 1379 به مدت 45 روز در تالار بزرگ و طولانی طبقه دوم انجام گرفت که به جهت خاکبرداری های غیر اصولی که قبلا” بیشتر در آن انجام شده بود.
نتیجه لازم و قابل اعتمادی دستگیر هیات نشد. بنابر این توجه به طبقه چهارم معطوف گردید. و در همین سال تعدادی گمانه در طبقه چهارم زده شد که به لحاظ نتایج قابل توجه ای که در بر داشت.
برنامه کاوش آن برای سال 80 ارئه گردید. در سال 1380 ( تابستان و پائیز ) علاوه بر کاوش هایی که در طیقه چهارم انجام شده و مطالعات قبلی را تکمیل نمود، در دامنه های جنوبی غار و آن سوی دره ( دامنه کوه سه دختران ) در ارتباط با دوره های مختلف غار کاوش هایی انجام گرفت که فقط به دوره اسلامی آن قرون 7 و 8 که همزمان با غار کرفتو بود.
دست پیدا نمودیم که عبارت بود از یک گورستان و نیز در محوطه های اطراف از جمله ده کهنه ( غرب غار کرفتو به فاصله یک کیلومتر ) تلک آوی 2 کیلومتری جنوب غربی غار، غار کانی میکائیل یک کیلومتری شمال غار کرفتو کاوش هایی انجام گرفت که همگی با دوره های مختلیف غار، پیش از تاریخ پارت و ساسانی، اسلامی، همخوانی داشته است.
کاوش در این محوطه ها نشان داد که در دوره های مختلف به جز پیش از تاریخ ( اواخر هزاره پنجم و اوایل هزاره چهارم ) غار کرفتو به عنوان یک مرکزیت قرار داشته است و اینکه ایا می توانسته به خصوص در دوران پارت و ساسانی به جایگاه ویژه ای چون نیایشگاه و محل اجرای مراسم مذهبی باشد جای مطالعه و تحقیق بیشتری را طلب می کند.
با این وجود نگارنده معتقد است این معماری ایجاد شده در دل کوه و تراش صخره ها که بی نظیر ترین معماری صخره ای در ایران است پیامی غیر از یک فضای مسکونی را دارا است مطالعه بر روی معماری موجود اشیا و سفالینه های بدست آمده ما را در نتیجه گیری نهایی یاری خواهد نمود.
هدف از انجام پژوهش میدانی : ( طرح احتمالات پیش از انجام بررسی )
غار کرفتو به سبب داشتن معماری منحصر به فرد و بی نظیر صخره ای همیشه مورد توجه بوده است و از این بابت استانهای کردستان در دد سرمایه گذاری و سامندهی اطراف و دامنه های آن بر آمده بود که این امر می بایست با نظر و برنامه های پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور هماهنگی و همسویی داشت.
بنابر این در سال 1376 همزمان با کار ساماندهی غار از جمله محوطه سازی، پله گذاری و پاکسازی غار کاوشهای محدودی هم انجام گرفت.
در این باره متاسفانه طبقه دوم با خاکبرداری های غیر اصولی و عجولانه و پله گذاری برای دست یابی آسان به غار کار پژوهش علمی باستان شناختی را شکل ساخت و در بعضی از موارد خاکبرداری ها در طبقه دوم ما را از دست یابی به یک نتیجه اصولی و علمی از طریق کاوش محروم ساخت ،با این حال از آنچه که باقی مانده در طبقه دوم بود و نیز طبقه چهارم کاوش آن نتایج قابل قبولی ارائه گردد.
نتایج حاصله : ( طرح دستاوردها از جمله اشیا یا نتایج تاریخی و … )
در ابتدای امر چون هدف استانداری آماده سازی غار برای بازدید کنندگان و جذب آنها بود و با بودجه ای که برای اختصاص داده بود در جهت تسریع در این کار، فشار را بر روی میراث استان و هیات کاوش برای کار مضاعف نموده بود.
با این وجود کاوش و پژوهش در غار و محوطه های اطراف و پناگاه ها در دوفصل کاوش انجام گردید و نظر بر این بود که بدون پژوهش و مطالعات اساسی در رابطه با غار هچگونه خاکبرداری و پاکسازی در محوطه غار انجام نشود که در اصل همان برنامه به اجرا در آمد.
بدون شناخت لایه های باستانی و مواد فرهنگی آن کاری صورت نگرفت پس از انجام گمانه زنی های در محوطه درون غار و بیرون آن، خاکهای موجود بطور کامل غربال گردید.که 22 هزار قطعه سفال مربوط به دوره های مختلف غار بدست آمد.
همچنین بخوانید:
دیدن غار در خواب چه تعبیر و تفسیری دارد ؟
بزرگترین غار جهان غار سونگ دونگ در ویتنام است
غار های آجانتا یک مکان تفریحی در هند
چون کاوش غار بصورت اضطرای بود، بنابر این با توجه به اضطراریبودن مورد، بطور هدف مند کند، شناخت دوره های مختلف غار با انجام گمانه زنی مد نظر قرار گرفت که پس از آن برای ارتباط دادن این دوره ها با محوطه های اطراف و موقعیت مکانی غار کرفتو در دوره های مختلف تاریخی کاوش در این محوطه ها در دستور کار قرار گرفت
که البته این اهداف هیات کاوش در آغاز کار بوده است. در پایان کار با توجه به مطالعات مقدماتی بر روی سفالینه های یافت شده از غار و محوطه های اطراف آن انجام گردیده است.
معلوم گشت که در دوره های پارت و ساسانی و قرون هفت و هشت هجری غار کرفتو فعال بوده ولی از نظر نوع فعالیت و مورد استفاده قرار گرفتنش، متفاوت بوده است. بدین صورت که در دوره های پیش از اسلام، با احتمال فراوان نوع مرکز آئینی و نیایش محسوب می گردیده و در دوره های اسلامی با تغییراتی که در آن ایجاد کرده بودند
به عنوان سکونت گاه و چه بسا مکان دفاعی کاربری داشته است، چرا که هنوز هم محلی ها با آن قلعه می گویند. قلعه ای که آثار و بقایای برج مانند قلعه ای که در بالای کوه قرار داشته، هنوز هم وجود دارد.
اما از محوطه هایی که در فصل دوم به جهت ارتباط با غار کرفتو مورد کاوش قرار گرفت، یک گورستان هزاره اول ق. است که ظروف منقوش سفالی آن7 مهره ای عقیق و آهکی کوچک و سنجاق های مفرغی و گیره های موی سر مفرغی آن شباهت تام کاملی با اشیا به دست آمد از زیویه دارد زیویه حدودا” در کیلومتری غرب این محوطه قرار گرفته دراین گورستان که به سال شناسایی گردید .
و در سال اقدام به کاوش آن شد قبور مستطیل شکل در دل سنگ های رسوبی سست و قابل انعطاف ( تعرف های آتشفشانی ) کنده شده است و اجساد بصورت چمباتمه همراه با اشیا مفرغی و سفالینه های منقوش دفن شده اند.