تفاوت واج و حرف چیست ؟

فرق واج و حرف چیست ؟

واحد های زنجیره ای زبان فارسی از کوچک به بزرگ عبارت اند از:

1. واج
2. تکواژ
3. واژه
4. گروه
5. جمله
6. جمله ی مستقل

این واحدها مثل حلقه های زنجیر به هم متّصل می شوند و هریک در ساخت واحدهای دیگر نقش دارد .

واج در زبان شناسی کوچک‌ترین جزء مشخص کلام است که جایگزینی آن با جزئی دیگر تفاوت معنایی ایجاد می‌کند. واج‌ها کوچک‌ترین واحدهای آوایی مستقلی هستند که به کمک آنها تکواژها ساخته می‌شود (یک یا چند تکواژ تشکیل یک واژه می‌دهند). مثلاً کلمهٔ «ما» از دو واج «م» (/m/) و «ا» (/ɒ/) تشکیل شده‌است.

آواهایی را؛ که در سازمان آوایی هر زبان سبب تمایز معنایی میان واژگان می‌شوند و با ویژگی‌های آوایی بنیادینی از دیگر آواها بازشناخته می‌شوند و تجزیه‌ناپذیرند، «واج» گویند.

نقش عمده واج «جداسازی واحدهای گفتاری از یکدیگر و ایجاد تمایز بین معانی واحدهای گفتاری است» و می‏توان گفت از ترکیب واج‏ها، به عبارت دیگر «از ترکیب واحدهای و قالب‏های صوتی‏ با واحدهای و قالب‏های معنائی، سامانه ارتباط یعنی زبان بوجود می‏آید.

هر اجتماع زبانی‏ خواه صورت نوشتاری برای زبان خود داشته باشد یا نه از شمار معدودی از واج‏ها استفاده می‏کند که الزاما مشابه واج‌های زبان‌های‏ دیگر نیستند. باصطلاح زبانشناسی همه زبان‏ها واجی هستند یعنی‏ واج‌های هر زبان قابل تجزیه و توصیف می‌باشند و از تجزیه و تشخیص‏ آنها تعداد واقعی واج‏های آن زبان در یک مقطع زمانی مشخص، تعیین و روشن می‌شود. تا امروز معلوم شده‌است که «زبان هاوایی ۱۳ یعنی کمترین واج‏ها و گونه‏ای از زبان‌های قفقازی ۷۵ یا بیشترین واج‌های‏ زبان‏های شناخته شده را دارا هستند».

واج‌نویسه‌ها در داخل / / نوشته می‏شوند و این سبک برگرفته از سبک‏ واج‌نویسی جونز دنیل است.

تلفظ واجها نزد همهٔ گویشوران یک زبان لزوماً یکسان نیست، با این حال این تفاوت‌های تلفظی به معنی وجود دو واج نیست. مثلاً [w] و [v] در زبان فارسی از لحاظ واج شناسی معادل‌اند، چرا که هیچ دو واژه‌ای را (مسلماً با معنای متفاوت) نمی‌توان یافت که در آنها تفاوت تنها در [w] و [v] باشد. در بعضی لهجه‌های فارسی «و» را [w] و در بقیه [v] تلفظ می‌کنند. اما همین دو صامت در زبان انگلیسی دو واج متفاوت‌اند چرا که جایگزینی یکی با دیگری در معنای کلمه تغییر ایجاد می‌کند. به جفتی حداقلی که تمایز دو واج را نشان می‌دهد جفت کمینه می‌گویند. با حسابی مشابه دو واج «م» و «ب» دو واج متفاوت‌اند چرا که در جفت کمینهٔ «ما» و «با» تنها با تغییر «م» به «ب» معنی تکواژ تغییر کرده‌است.

باید توجه شود که واج با حرف متفاوت است. حرف صورت مکتوب واج است و واج صورت ملفوظ حرف. علاوه بر این رابطهٔ این دو لزوماً یک‌به‌یک نیست. ممکن است بعضی واجها صورت مکتوب ندارند. مثلاً برای مصوت‌های کوتاه در خط فارسی حرف جداگانه‌ای وجود ندارد، اگرچه می‌توان واج‌های ـَـِـُ را در خط به کمک نشانه‌هایی مشخص کرد. از طرف دیگر در فارسی تنها یک واج با صدای «ت» وجود می‌دارد در حالی که در الفبای فارسی دو حرف ت و ط یکسان (به صورت ت) تلفظ می‌شوند. از همین روست که تنها با تکیه بر صورت ملفوظ کلمه و بی توجه به زمینهٔ سخن دو کلمهٔ «حیات» و «حیاط» را باز نمی‌توان دانست. ولی در زبان عربی که از خط آن در نوشتن زبان فارسی استفاده می‌شود ت و ط نشانهٔ دو واج متفاوت‌اند از این روست که عربی‌گویان «حیاط» و «حیات» را متفاوت تلفظ می‌کنند.

شاخه‌ای از زبان‌شناسی که بررسی واج‌ها می‌پردازد واج شناسی نام دارد.

تفاوت واج و حرف

تفاوت واج و حرف: واج ، کوچک ترین واحد صوتی یا گفتاری زبان است و حروف الفبا، شکل مکتوب یا نوشتاری واج ها هستند.

در زبان فارسی با وجود 33 حرف الفبا، تنها 29 واج وجود دارد. باید توجّه داشت که رابطه ی یک به یک بین واج ها و حروف وجود ندارد :

برای برخی از واج ها هیچ حرفی وجود ندارد : مصوّت های کوتاه ( یعنی نوشته نمی شوند و ما برای آن ها علامت های ” -َ ، -ِ ، -ُ “را وضع کرده ایم تا بتوانیم آن ها را نشان دهیم .)

برای برخی از حرف ها هیچ واج (گفتاری) وجود ندارد؛ مانند: خواهر=خاهر ( “و”حرف معدوله است ، یعنی در گذشته تلفّظ می شده است امّا امروزه از گفتار عدول کرده و تلفّظ نمی شود. )

برای برخی از واج ها چند حرف الفبا وجود دارد:

/ت/= “ت” ، “ط” /س/= “س” ، “ص” ، “ث”

/ ز/= “ز” ، “ظ” ، “ض” ، “ذ” /ع/= “ع” ، “ء”، ” ا “

/غ/= “ق” ، “غ” /ه/= “ح” ، “ه”

برای برخی از حرف ها چند واج وجود دارد؛ مانند : ا – ی – و- ه

به مثال های زیر دقت کنید:

“ی”: اگر واج اول و سوم یا چهارم هجا باشد، صامت است ؛ مانند: یار ، وحی ، دِیر .

“ی”: اگر واج دوم باشد و صدای (ای) بدهد مصوت بلند به حساب می آید. مانند: دیروز، بید، سیر

به این نکته توجه کنید که:

تجزیه کلمه ی “خسرو” بدین شکل است:

خُس: صامت + مصوّت + صامت : / خ/ -ُ /س /

رُو: صامت + مصوّت + صامت : / ر / -ُ / و /

بنا بر این، “و” اگر واج اول یا سوم یا چهارم باشد صامت است.

اگر واج دوم باشد و صدای “او” بدهد مصوِّت بلند است.

تفاوت /ب/ و”ب”: اگر حرفی به صورت /ب/ نشان داده شود، شکل نوشتاری برای نشان دادن یک واج است در حالی که “ب” یکی از حروف الفبا است.

نکته ی قابل توجه دیگر : گفتیم که بعضی از کلمه ها دو تلفّظی هستند.

کلمه ی “دانش آموز” نیز از این کلمات است که به دو صورت زیر تجزیه می شود:

1. دا / نِش / آ / موز ( 10 واج )
2. دا / نِ / شا / موز ( 9 واج )

تکواژها می توانند آزاد یا وابسته (= وند) باشند:

انواع تکواژهای آزاد یا مستقل:

قاموسی : در فرهنگ های لغت به صورت مدخل مستقل آورده و معنا شده اند و نقش پذیرند
دستوری)شامل نقش نماها هستند: ( -ِ ) نقش نمای اضافه یا کسره ی اضافه؛ نقش نمای متمم( حروف اضافه) ؛ نشانه ی مفعول( را) و…

وابسته(وند):

اشتقاقی (واژه ساز):معنای واژه را عوض می کنند حتماً ! گاهی هم نوع دستوری کلمه را تغییر می دهند
تصریفی(صرف کلمه): آماده کردن کلمه برای ورود به جمله

راستی:”کلمه ی “برایِ ” به تنهایی یک تکواز مستقل آزاد است!

نکته: گروه های فعلی از تکواژها ساخته می شوند درحالی که واژه های دیگر از تکواژ و واژه ساخته می شوند!